Genetika va evolyutsion

 
5. Ontogenez embrionizatsiyasi.
Ontogenez embrionizatsiyasi deyilganda, evolyutsiya jarayonida rivojlanish 
bosqichlari bir qismining ona organizm yoki maxsus tuxum yoki urug` qobig`i 
himoyasida o`tishga layoqatlanishi tushuniladi. Bundan ko`rinib turibdiki, embrion 
rivojlanish tiriklikning boshlang`ich xossasi bo`lmay, aksincha, evolyutsiya natijasi 
hisoblanadi. Ontogenez embrionizatsiyasi tobora murakkablashayotgan murtakning 
himoyalanishi va muhim ichki muhitda rivojlanishiga qaratilgan. Embrionizatsiyaning 
himoyalanish ahamiyatini hayvonlardagi embrion rivojlanishining har xil tiplari 
evolyutsiyasi misolida ko`rish mumkin. Mayda va oziq zapasi kam bo`lgan tuxum 
qo`yyuvchi kovakichlilar, bulutlar, polixetalar, qisqichbaqasimonlar, chuchuk suvda 
yashovchi suyakli baliqlar, amfibiyalarda tuxumdan rivojlangan lichinka 
harakatlanib mustaqil hayot kechiradi. Aksincha, oziqqa boy yirik tuxum qo`yuvchi 
organizmlar — boshoyoqli molyuskalar, akulalar, ba’zi bir suvda va quruqda 
yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va tuxum bilan ko`payuvchi sut 
emizuvchilarda tuxumdan lichinka emas, rivojlangan embrion hosil bo`ladi. Mazkur 
organizmlarda murtak uzoq vaqt tuxum ichida rivojlangan, uning ozig`i hisobiga 
yashagan va qobig`i bilan himoyalangan bo`ladi. Sudralib yuruvchilarda va 
qushlarda amfibiyalarga nisbatan ontogenez embrionizatsiyasi kuchaygan bo`lib, u 
rivojlanishning dastlabki bosqichlarining suv muhitisiz taraqqiy etishiga va tuxumda 
murtakning to`liq rivojlanishiga qaratilgan. Ontogenez embrionizatsiyasining eng 
muhim natijalaridan biri murakkab holda bo`lgan murtakning tez va isrofgarchiliksiz 
rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Murtak morfogenetik korrelyatsiyalarining 
sistemaliligi, murakkabligi tufayli embrion rivojlanishi postembrion rivojlanishga 
nisbatan turg`un va qadimiydir. Embrion rivojlanishining turg`unligi rivojlanish 
darajasidan o`zgarishiga sabab bo`ladigan har qanday kichik mutatsiyalar paydo 
bo`lganda, bunday mutatsiyalarga ega formalarning nobud bo`lishi hisobiga 
ontogenez embrionizatsiyasini zararsizlantirishga qaratilgan bo`ladi. Demak, 
embrionizatsiya evolyutsiyada ontogenezning bir butunligini kuchaytirishga safarbar 
etilgan. Embrionning rivojlanishidagi ba’zi bir xossalarning ontogenezning 
postembrion davrida saqlanishi 
fatalizatsiya 
deb ataladi. Chunonchi, suvda ham 
quruqda yashovchilar, tog`ayli baliqlar, to`garak og`izlilar skeletida tog`ay 
to`qimasining saqlanishi, odam miya qutisi suyaklarining jag` suyaklariga nisbatan 
katta bo`lishi fatalizatsiyaga misoldir. 

---

217