205
yoylari, ikki kamerali yurakni palingenezlarga misol qilib keltirish mumkin.
Qadimgi belgilardan tashqari, organizmning embrional va lichinkalik davrida
muhitga moslashtiruvchi belgilari borligini ko`rsatib, Gekkel ularni
senogenetik
belgilar
,
ya’ni
senogenezlar
deb atadi. Amniotlarning murtak pardasi (amnion,
allantois, xorion), sut emizuvchilarning yo`ldoshi, qushlar tuxumining sariqligi
senogenezlarga misoldir. Gekkel senogenezlarga organlarning rivojlanish muddati va
o`rnining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan o`zgarishlarni ham kiritdi, Odatda, ma’lum
gruppa hayvonlarda progressga uchragan organlar
rivoji doim oldin boshlanib,
boshqa organlarga nisbatan uzoq muddat davom etadi. Masalan, umurtqalilarning
yuksak vakillari (qushlar va sut emizuvchilar) da bosh miya va sezgi organlari
tuban vakillari (amfibiya va boshqalar) dagiga nisbatan oldin rivojlanadi va uzoq
muddat davom etadi. Aksincha, ontogenezda regressga
uchragan organlarning
individual rivojlanishi sekinlik bilan boradi. Umurtqalilarning yuksak vakillarida
jinsiy bezlar tuban vakillariga nisbatan keyinroq rivojlanishi yuqoridagi qonun bilan
izohlanadi.
Embrional rivojlanishda organlarga asos solinish vaqtining bunday o`zgarishi
geteroxroniya
deyiladi. Ontogenezda organlarning tanada joylashishi ham o`zgaradi.
Yuksak umurtqali hayvonlarda dastlab bo`yin vujudga kelishi hisobiga yurakning
o`rni baliqlarnikiga nisbatan ko`krak qafasining ichkarisiga ancha surilgan. Bunday
o`zgarish
geterotropiya
deb a tal adi .
Gekkel va Myuller tomonidan ilgari surilgan biogenetik qonun keyinchalik turli
hayvon guruhlarining filogenetik tarixini tiklashga oid
tadqiqotlarni avj olishiga
sabab bo`ldi. Bu qonun paleontologiyaga ham tatbiq qilindi. Oqibatda L.
Vyurtenberger qirilib ketgan boshoyoqli mollyuskalar — ammonitlarda, Gayett
qazilma mollyuskalarda, Ryutimeyer qazilma holdagi otlarda rekapitulyatsiya
hodisasini aniqlashga muvaffaq bo`ldilar.
Rekapitulyatsiya botanika sohasida ham o`z ifodasini topdi.
Natijada yuksak
o`simliklarda tuban formalarga xos shoxlanish tipi, paporotniklarda birinchi
barglarining dixotomik tuzilishi kabilar kashf qilindi.
Asosiy mazmuni Darvin, keyinchalik F. Myuller, E. Gekkel tomonidan bayon
etilgan biogenetik qonunga ko`ra, ontogenez bilan filogenez o`rtasidagi
munosabatlar to`g`ri ifodalab berildi. Biogenetik
qonun xilma-xil organizm
guruhlari o`z ontogenetik rivojlanishi bilan ozmi-ko`pmi o`xshash ekanligini
ko`rsatdi. Bu bilan organik olamniig monofiletik kelib chiqishi haqidagi g`oya
yana
bir marta tasdiqlandi. Lekin Gekkel biogenetik qonunga uncha to`liq ta’rif bermadi.
Chunki u ontogenez bilan filogenez muammosini bir tomonlama yoritgan. U
biogenetik qonunga ta’rif berishda «ontogenez filogenezning qisqa va tez
takrorlanishidan iborat» degan iborani ishlatib, filogenez uchun asosan palingenetik
belgi-xossalar
ahamiyatlidir, degan. E.Gekkel evolyutsiya jarayonida filogenezga
katta o`rin berib, unda ontogenezning rolini to`liq ko`rsatmadi. Uning mulohazasiga
ko`ra, ontogenezda paydo bo`lgan har qanday yangi lik filogenezni xiralashtirar ekan
(masalan, geterotopiya va geteroxroniya).
Darvin evolyutsiya jarayoni individual rivojlanishning hamma bosqichlarini
qamrab oladi, ontogenez ham evolyutsiyani o`z boshidan kechiradi va uning yangi
lanishi filogenetik tarixga kiradi, deb e’tirof qildi. U filogenezga nisbatan ontogenez
har xil usullar bilan o`zgaradi va ular evolyutsion rivojlanishda muhim ahamiyatga
206
ega bo`ladi, deb ko`rsatdi. Darvinning bu sohadagi mulohazalari F. Myuller
tomonidan aniqlashtirilgan bo`lsada, u Gekkel uchun tushunarsiz bo`lib qoldi. Shunga
ko`ra, qayd qilingan Darvin — Myuller fikrlari Gekkelning biogenetik qonunida o`z
ifodasini topmadi.
Ko`pgina olimlar tomonidan olib borilgan kuzatishlar
hamda ontogenezda
rivojlangan ajdod belgilarini o`rganish shuni ko`rsatdiki, embrionda qadimgi ajdodlar
voyaga etgan formalarining emas, balki ular embrionining belgilari takrorlanar
ekan. E.Menert umurtqali hayvonlarda ajdod belgilarining rekopitulyatsiyasidagi
o`zgarishlarni o`rganib, hech vaqt ontogenezda filogenez aniq va to`liq
takrorlanmasligini, chunki takrorlanish organizmlarga emas, balki ayrim organlarga
xosligini ta’kidladi. Chunonchi, sut emizuvchilar embrionining ma’lum
rivojlanish
bosqichida jabra yoylari va arteriyalar rivojlanadi. Lekin bu vaqtda ular baliq
tuzilishini to`liq takrorlamaydi, chunki boshqa organlar o`z rivojida baliqlarnikiga
nisbatan ancha ilgarilab ketgan bo`ladi. Gekkel filogenezning o`zgarishi faqat
ontogenezning oxirgi davridagi o`zgarishlaridan
iboratdir, degan edi. Ko`pgina
tadqiqotlar Gekkelning bu fikri to`liq emasligiii ko`rsatdi. Bu sohada akademik
A.N. Seversovning
Do'stlaringiz bilan baham: 
