Genetika va evolyutsion

Deviatsiya.
Ontogenezda organlar rivojlanishning o`rta bosqichlarida sodir 
bo`ladigan o`zgarishlar 
deviatsiya 
deb ataladi (latincha 
deviatio 
— o`rta 
demakdir). Deviatsiya natijasida ontogenezning o`rta davridan boshlab organlarning 
embrional rivojlanishi oldingi ajdodlarning mazkur organlari rivojlanishiga nisbatan 
birmuncha boshqacha yo`nalishda boradi. Akula va reptiliyalarda tangachalarning 
rivojlanishi deviatsiyaga misoldir. Har ikkala gruppaga mansub hayvonlarning 
embrional rivojlanishida tangachalar ostki epidermisning qalinlashishi va uning 
ostida biriktiruvchi to`qima to`planishi hisobiga ro`y beradi. Akulasimon baliqlarda 
epidermis hujayralari va uning ichida to`plangan biriktiruvchi to`qima hujayralari 
tashqariga teshib chiqib, qirrali yoki uchi o`tkir «bo`rtma»lar — tangachalar 
hosil qiladi.Keyinchalik bo`rtmalarning ustki qavati suyak (emal) moddasi bilan 
qoplanadi. Reptiliyalarda esa tangachalarning dastlabki rivojlanishi baliqlarning 
plakoid tangachalari rivojlanishiga o`xshab ketadi, ya’ni epidermis qavatining 
zichlashuvi va uning ostida biriktiruvchi to`qima to`planishi kuzatiladi.
42-rasm
. Umurtqali hayvonlarda suyak, shox tangachalar va junning filogenetik 
rivojlanish sxemasi: A — akulaning plakoid tangachasi:
B -— kaltakesakning shox tangachasi; V — junning rivojlanishi 

---

209 
Biroq reptiliyalarda tangachalarning rivojlanishi keyinchalik baliqlar plakoid 
tangachalarining rivojlanishidan farq qila boshlaydi. Bu farq epidermis qism asta-
sekin shox moddasini singdirib tangachaga aylanishidan iborat. Reptiliyalarning ba’zi 
turlarida shox moddadan iborat tangachalar ostida suyak tangachalar joylashadi. Ular 
teri suyaklari tariqasida hosil bo`ladi (42-rasm).
 
Shunday qilib, deviatsiya usulida ontogenezda filogenez faqat dastlabki 
bosqichlarda takrorlanadi. Filembriogenezning deviatsiya usuli o`simliklarda ko`p 
uchraydi. Olimlardan A. L. Taxtadjyan ma’lumotlariga ko`ra, o`simliklardagi 
tugunak va piyozchalar yetuk novdadan hosil bo`lmay, balki shu novdaning 
embrional davri yoki kurtakdan hosil bo`ladi. Agar kurtakning o`q qismi o`ta 
rivojlanib ketsa, barglar yozilmasa tugunak, aksincha, kurtak, barglar rivojlanib 
himoya po`stiga aylansa va kurtakning o`q qismi rivojlanmasa, piyozcha hosil 
bo`ladi. 
Ontogenezda filogenezning qaytarilishi g`o`za o`simligida ham yorqin 
namoyon bo`ladi. Evolyutsiya jarayonida yopiq urug`li o`simliklarning barg 
plastinkasi dastlab butun bo`lgan. Keyinchalik ularning ayrimlarida 3—5, 7 bo`lakli 
barg plastinkali o`simlik formalari rivojlangan. Shu sababli g`o`za o`simligining 
asosiy poyasining pastki bo`g`imlarida hosil bo`lgan barg plastinkalari butun bo`lib, 
yuqori bo`g`imlarida 2, 3, 4, 5, ba’zan 7 bo`lakli bo`ladi. Bu dalillarga asoslanib, 
olimlar 
Gossypium 
avlodining nam joylarda tarqalgan daraxtsimon ajdod turlarida 
barg plastinkasi butun bo`lgan keyinchalik g`o`za nam kamroq joylarga tarqalishi 
tufayli daraxt yoki buta holidagi formalarda evolyutsiya jarayoni barg plastinkasi 
bo`lakli bo`lgan xillarini keltirib chiqargan, deydilar. G`o`zaning keyingi evolyutsiya 
jarayoni ikki yo`nalishda borgan. Afrika va Osiyoda tarqalgan g`o`zalarning barg 
plastinkasi kichraygan, lekin uning bo`laklarga bo`linishi saqlangan yoki kuchaygan. 
Cho`l zonalarda esa evolyutsiya jarayoni unchalik katta bo`lmagan tik yoki yotib 
o`suvchi poyali g`o`zalarda barg plastinkasi kichrayishiga sabab bo`lgan, lekin 
yaxlit (butun) bo`lgan. G`o`zaning ajdod formalarida barg plastinkasi butun 
bo`lganligi Abzalov M. F., Fatxullaeva G. N. tomonidan olib borilgan genetik 
tadqiqotlarda ham tasdiqlandi.