Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

40-r a s m.
Normal holatda va xromo­
soma sindromlarida atd burchagi.
1 — Patau sindromi, 2 —
Daun sindro- 
mi, 3 — Shereshevskiy-Terner sindro­
mi, 4 —
norma, 5 —
Klaynfel’ter sin- 
dromi.

---

106
Genetika
O ‘naqaylarda murakkab teri chiziqli shakllari o ‘ng qo‘lda 
ko‘proq uchraydi. Ayollarda o‘ramalar erkaklarga nisbatan kam- 
roq, sirtmoqlar va yoylar esa ko‘proq uchraydi.
Teri chiziqlari relyefi irsiy jihatdan determinatsiyalangandir va 
poligen irsiylanish tipida nasldan naslga o‘tadi. Monozigot egizak- 
larda teri chiziqlari shakli konkordantligi 0,8—0,9 ga, dizigot egi- 
zaklarda esa 0,3—0,5 ga tengdir, shuning uchun ham bu usuldan 
egizaklarning zigotaligini aniqlashda keng foydalaniladi.
Keyingi yillarda dermatoglifika usuli tibbiyot genetikasida keng 
qo‘llanilmoqda. Bu usul xromosoma sindromlariga tashxis qo‘yish- 
da qo‘shimcha usul sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Masalan, jinsiy xromosomalar soni o‘zgarganda (aneuploidiya) 
umumiy papillyar qirralar soni o‘zgaradi. X xromosomalar soni 
qancha ko‘p bo‘lsa, umumiy qirralar soni shuncha kamayib bora- 
di. D, C, E trisomiyalarida bosh kaft chiziqlarining yo‘nalishlari 
ham o‘zgaradi. Autosomalar aneuploidiyalari ham umumiy qirralar 
sonining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Masalan, o ‘ramalar deyarli 
uchramaydi, radial sirtmoqlar ko‘proq IV barmoqda uchraydi, 
E trisomiyasida faqat yoylar uchraydi (umumiy qirralar soni 0 ga 
teng bo‘ladi).
Daun kasalligida ulnar sirtmoqlar ko‘proq uchraydi, atd bur- 
chagi 80° ga yaqin bo‘ladi, kaftda chuqur ko‘ndalang burma 
(“maymun” burmasi) uchraydi. Jimjiloqda yolg‘iz bukuvchi bur- 
macha 40% gacha uchraydi (2% o‘rniga).
Patau sindromida yoylar miqdori ortadi, umumiy qirralar soni 
kamayadi, IV va V barmoqlarda radial sirtmoqlar ko‘proq uchray­
di (umumiy populyatsiyada esa II barmoqda), t triradiusining dis­
tal siljishi natijasida atd burchagi 108° gacha ortadi.
Edvards sindromida ham yoylar soni ortadi (6 yoki undan 
ko‘proq barmoqlarda), kaft chiziqlari soddalashishi kuzatiladi.
Multifaktorial patologiyada ham dermatoglifikaning o ‘zga- 
rishlari kuzatiladi. Shizofreniya, qandli diabet, semirish va shu kabi 
irsiy moyilli kasalliklarda dermatoglifika o‘zgaradi. Lekin bunday 
kasallikda dermatoglifikaning o ‘ziga xos o ‘zgarishlari kuzatilmaydi. 
Shuning uchun ham dermatoglifik tekshirishlar irsiy kasallikka 
tashxis qo‘yishning birdan bir asosi bo‘lishi mumkin emas.
Lekin shunday bo ‘lishiga qaramasdan kasal proband va uning 
fenotipik sog‘lom ota-onalari hamda sibslar genotipida o ‘xshashlik 
elementlarini aniqlash lozim bo‘lganda dermatoglifika qulay usul 
hisoblanadi. Masalan, dermatoglifika o‘xshashligi asosida kasal

---

107
proband qarindoshlari o‘rtasida xatar darajasi yuqori bo‘lgan 
guruhlarni ajratib olib ularni dispanser nazoratiga qo‘yish mumkin.
Dermatoglifik m a’lumotlarning prognoz ahamiyati bo ‘lishi 
ham mumkin. Dermatoglifika ko‘rsatkichlari umum populyatsiya 
darajasidan qancha katta farq qilsa, proband uchun prognoz shun- 
cha noqulay hisoblanadi.
Dermatoglifika usuli quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi:
1. Xromosoma sindromlarini aniqlashda yordamchi usul sifatida.
2. Egizaklar zigotaligini aniqlashda. 3. Sud tibbiyotida.
Populyatsion-statistik usul. Bu usul populyatsiyaning genetik 
strukturasini, ya’ni undagi allellar va genotiplar uchrash chasto- 
tasini aniqlashga imkon beradi.
Genetikada