Gapning uyushiq bo‘laklari haqida ma’lumot Bir umumiy bo‘lakka tobe bog‘lanuvchi, bir XIL sintaktik vazifa bajaradigan, o‘zaro teng bog‘lovchilar va sanash ohangi yordamida bog‘langan

Kirish so‘zlarning uslubiy xususiyatlari

Kiritmalar ham uslubiy xoslanish xususiyatiga ega. Shuning uchun so‘zlovchi o‘zi qo‘llayotgan nutq uslubiga muvofiq keladiganini qo‘llaydi. Masalan, shaksiz, shubhasiz, darhaqiqat, demak, fikri ojizimcha, avvalambor kabi kirish so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlardir. Ulardan shaksiz, shubhasiz, darhaqiqat, demak, avvalambor, fikri ojizimcha so‘zlari kitobiy uslubga xos. Kitobiy uslubga xos bu so‘zlar o‘z ichida ichki xoslanishga ega: shaksiz, fikri ojizimcha badiiy uslubga xos; bayon qilinishicha publitsistik uslubga xos. Shuning uchun har qaysi kirish so‘zni o‘z o‘rnida ishlatish madaniy nutq belgisi sanaladi.

Kiritma gaplar

Nutq jaryonida so‘zlovchi muayyan tushuncha yoki fikrga qo‘shimcha ma’lumot bergisi keladi. Ana shu qo‘shimcha ma’lumot ifodalovchi qism boshqa bo‘laklardan to‘xtam va pastroq ohang bilan talaffuz qilinadi. Ana shu qo‘shimcha ma’lumotlar kiritma gap deyiladi. Kiritma gaplar so‘zlovchi bir fikrni ifodalayotgan paytda shu fikrga oid izoh, qo‘shimcha axborot berish ehtiyoji bilan qo‘llanadi. Masalan, Uni tanishsa kerak (Farg‘onada bir-birini tanimaydigan odam kam), bir bola kosada yaxna choy olib chiqdi. (O‘.Umarbekov) Bu gapdagi asosiy axborot uni tanishsa kerak, bir bola kosada yaxna choy olib chiqdi qismi orqali ifodalangan Farg‘onada br-birini tanimaydigan odam yo‘q qismi esa gapning asosiy qismi tarkibidagi tanishsa kerak bo‘lagi bilan bog‘liq qo‘shimcha ma’lumotni ifodalaydi.

Eslatma! Bu qo‘shimcha ma’lumot ifodalovchi qism gapdan tushirish qoldirilsa ham, gapning asosiy ma’nosiga ziyon yetmaydi.

Kiritma gaplar yozuvda qavs ichida, ba’zan vergul yoki tire bilan ajratilgan holda beriladi. Talaffuzda ular kichik to‘xtamlar va ovoz balandligi bilan ajratiladi.

Kiritma gaplar, asosan, kitobiy uslubga xos. Kiritmalar fikrga qo‘shimcha ma’lumot bergani uchun ko‘pincha gap o‘rtasida keladi va yozuvda doim gapning boshqa qismlaridan qavs bilan ajratiladi.
Kiritma gaplar juda keng qo‘llaniladigan soha dramatik nutqdir. Bu nutqda qahramon nutqi qay tarzda bayon etilishi remarkalarda (personaj nomi bilan nutqi oralig‘idagi qavslarda) ko‘rsatib boriladi.

Namuna: 1. Chinorning yonish voqeasi (uning tafsilotini ikkinchi bobda bayon qilgan edik) jamoaga asta-sekin ma’lum bo‘la boshladi. 2. Shokir sartarosh (tumanda uni hamma taniydi, siz ham tanisangiz kerak) o‘g‘lini uylantirmoqchi bo‘libdi. 3. «O‘tkan kunlar» (siz bu romanni o‘qigansiz, albatta) o‘zbek romanchiligi tarixida alohida o‘rin egallaydi. 4. Musobaqada Rahimberdi (siz uni taniysiz) peshqadamlik qilmoqda.