Ganieva Ramuzanin' Genetika hàm genomika tiykarları páninen «Genetika pániniń rawajlaniw basqishlari» teması boyınsha kurs jumisi

I bap. Genetika pániniń tiykarǵi túsinigi hám mazmuni
Genetika latinsha tilinen alinǵan bolip geno - tuwiliw, grek tilinen alinǵan bolip genesis - kelip shiǵiw degen mánini bildiredi. Bul ataliw 1906 – jilda ingliz zoologi V.Batson tárepinen tómendegi táriyip penen belgilenedi. Genetika tiri organizmlerdiń násili hám ózgeriwsheńligi nizamlari tuwrisindaǵi pán bolip, biologiyaniń bólek tarawi yaǵniy, ol haywanlar, ósimlikler hám basqa organikaliq formalar ortasinda kelip shiǵiwi boyinsha bir – birine baylanisli bolǵan organizmler ortasindaǵI uqsasliq hám parqlardi belgilewshi nizamliqlardi túsiniwge hám túsindiriwge umtiladi. Genetika belgilerdiń ata – anadan awlatqa ótiw nizamliqlarin túsindiredi, bul qásiyetlerdiń miyras bolip ótiwi nizamliqlarin aship beredi.
Násil – bul organizmlerdiń óz túrlerin kóbeytiriw, barliq tirishilik processlerdiń tiykarin shólkemlestirip, tiri organizmlerdiń uqsas belgi – qásiyetlerin awlatdan – awlatqa ótiwi hám rawajlaniwin málim sirtqi ortaliq sharayatinda táminlep beriwshi qásiyeti. Nasillik – bul oniń tasiwshilari hám násillik beyimliklerdiń kórinetuǵin boliw formalari menen belgilenetuǵin hádiyselerdiń pútin jiyindisi. Genetikada “násillik” atamasi menen bir qatarda “miyras” hám “násillik” atamalari da qollaniladi. Miyras – bul násillik beyimlikti yaki násillik maǵliwmatti ata – anadan awlatlarǵa ótkiziw processi esaplanadi. Násil násillik pariqlarǵa baylanisli bolǵan uliwma fenotiplik ózgeriwsheńliktiń bir bólimi. Násillik yadroliq ( xromosomali) hám yadrodan tisqari (citoplazmatik) bolip keledi. Yadro násillik yadro xromosomalari genleri menen belgilenedi hám organizmniń kóp ǵana qásiyetlerine tiyisli esaplanadi. Ekstra – yadroli - kletka citoplazmasinda óz genlerine iye bolǵan organellalar (mitoxondiraylar, ósimlikler plastidalari (xloroplast, xromoplas, leykoplast) , ápiwayi kletkalar kirpiksheleriniń mikrodenesheleri) barliǵi menen baylanisli.

Násilliktiń haqiyqiy, jalǵan hám waqtinshaliq dáwiri pariqlanip keledi:

1. Haqiyqiy násillik – yadro hám citoplazmatik organellalar xromosomalarinda jaylasqan organizmniń óz genleriniń tásiri menen baylanisli.
2. Jalǵan násillik – bul átirap – ortaliqtiń tásiri menen belgilenetuǵin belgiler hám qásiyetleriniń awlatlarinda kórinetúgin boliwi. Hámme jerde góbelek qanatlarinda jasil reń kapusta japiraqlarin qollaniw nátiyjesinde júzege keledi, bul olardi ósimlikke uqsas quslardan qorǵaydi.
3. Waqtinshaliq násillik – haqiyqiy hám jalǵan násillikti birlestiredi. Bazi bakteriyalar shtammlariniń ózine tiyisli bolmaǵan, biraq qarindaslari ushin ziyansiz bolǵan basqa bakteriyalar shtammlarin óltiretuǵin záhárli zatti islep shiǵariw qábileti buǵan misal bola aladi.
Genetika tárepinen úyreniletuǵin ekinshi qásiyet – ózgeriwsheńlik.
Ózgeriwsheńlik – bul organizmlerdiń násillik hám násillik bolmaǵan faktorlar tásirinde ózgeriw qábileti. Ózgeriwsheńlik tiri organizmlerdiń ata – ana belgilerinen pariq qiliwshi jańa belgilerin keltirip shiǵariwshi qásiyeti. Násillik hám ózgeriwsheńlik eki qarama – qarsi process boliwina qaramay bir waqitta gúzetiledi. Násilliksiz ózgeriwsheńlik, ózgeriwsheńliksiz násillik gúzetilmeydi. Násillik hám ózgeriwsheńliksiz jer júzinde tirishiliktiń evolyuciyasin oyda sáwlelendiriw qiyin. Násillik ósimlik hám haywanlardiń hár bir túrin ózine tán belgi hám qásiyetlerin bir qansha awlatlarda turaqli saqlap qaliwin táminleydi. Násillik sebepli túrge tiyisli organizmler ózgeriwsheń sirtqi ortaliq sharayatlarina maslasip, jasap qaladi. Ózgeriwsheńlik nátiyjesinde payda bolǵan belgi hám qásiyet násillik sebepli keyingi awlatlarda saqlanip qalǵaninda yaǵniy násillengeninde evolyuciyada áhmiyetke iye.
Násil hám násilleniw túsiniklerin bir-birinen pariqlap biliw lazim. Málim bir belok molekulasiniń dúzilisi, belginiń rawajlaniwi hám organizmniń dúzilisi rejesin genler arqali belgileniw qásiyetine násillik
delinedi. Organizmdegi násillik belgi hám qásiyetleriniń awlatdan-awlatqa ótiw processi násilleniw delinedi. Organizm násillik faktorlar jiyindisi – genotipti tuqim kletka tuqimlaniwi dáwirinde ata-anasinan aladi. Genotiptegi hámme ózgerisler da kemshilikke sebep bolmaydi. Organizmniń genotipi oniń maslasiw imkaniyatlarin hám sirtqi faktorlarǵa juwap reakciya normasin belgilep beredi. Organizm barliq belgilerdiń jiyindisi genotipte kodlastirilǵan násillik axbarat dúzilisine hám oniń ipadalaniw (ekspressiya) dárejesine baylanisli boladi. Genotiptegi mutaciyalar yaki ózgerisler neytral bolip, kóp hallarda, organizmler fenotiplik ózgeriske alip kelmiydi. Biraq, genotiptegi “mánige iye” (yaǵniy belok strukturasi ózgeriwi menen baylanisl) ózgerisler genotiptiń buziliwina alip kelip, túrli kemshilikler keltirip shiǵaradi. Genotiptegi “mánige iye” bolǵan mutaciyalar sanin neytral mutaciyalar sanina qatnasi organizm genotipin ózgeriwsheńlik dárejesin kórsetedi.
Násilliktiń materialliq tiykari bolip bóliniw processinde qiz kletkalarǵa taqsimlaniw qásiyetine iye bolǵan kletka yadrosiniń arnawli dúzilmesi - xromosomalar esaplanadi.
Xromosomalar tiykarǵi genetik dúzilmeler bolip, awlatdan – awlatqa ótiw processlerin táminlew ushin barliq zárúr násillik axbaratqa iye. Kletka bóliniw dáwirinde xromosomalar tap ózine uqsas xromosomalardi payda etedi. Xromosoma siziqli tártipte jaylasqan genlerdiń dúzilisi bolip, násillik axbaratti saqlaw hám ótkiziw funkciyasin atqaradi.
Organizmniń uliwma halati, oniń anatomik, morfologiyaliq dúzilisi, fiziologiyaliq, bioximiyaliq qásiyetleri genlerdiń bir – biri menen hámde genotiptiń sirtqi ortaliq faktorlari menen ózara baylanisiniń nátiyjesi esaplanadi.
Ózgeriwsheńliktiń kóplegen túrleri bar, olardan eń zárúri: násillik (genotiplik) hám násillik bolmaǵan túrleri esaplanadi. Násillik tómendegilerge bólinedi:
1. Kombinativ ózgeriwsheńlik - meyoz I (jinsiy kletkalar bóliniwi) de

xromosomalardiń kesisiwi nátiyjesinde awlatlarda payda boladi, bul bolsa ataliq hám analiq formalari qásiyetleriniń rekombinaciyasina alip keledi

2. Ontogenetik ózgeriwsheńlik – ata – anadan alinǵan maǵliwmatlar tiykarinda organizmniń individual rawajlaniw processindegi ózgerislerdi hám ósiw hám rawajlaniw processindegi kletkalardiń pariqlaniwin táminleydi, jáne sol menen birge individual rawajlaniw processinde organizmlerdiń morfologiyaliq, fiziologiyaliq, bioximiyaliq hám basqa qásiyetleriniń nizamli ózgeriw da gúzetiledi.
3. Mutaciyon ózgeriwsheńlik – organizm belgi hám qásiyetleriniń ózgeriwi bir yaki bir neshshe genlerdiń ózgeriwi aqibetinde strukturaliq ózgeriwi júz beriwi múmkin. Yaǵniy mutagen faktorlardiń (radiaciya, ziyanli ximiyaliq birikpeler, záharli zatlar hám basqalar) kletkaniń násillik apparatina (xromosomalar hám DNK) tásiri nátiyjesinde júzege keledi, bul bolsa hár qanday kletkaniń rawajlaniwi haqqindaǵi násillik maǵliwmatlardiń ózgeriwine alip keledi.
Násillik bolmaǵan ózgeriwsheńlik tómendegilerdi óz ishine aladi:
1.Korrelyaciya ózgeriwsheńlik – bunda belgiler ortasinda baylanis bar bolip, bul olardiń birinde ekinshisiniń ózgeriwi tásirinde ózgeriwin belgileydi. Máselen: siyirlarda sút ónimdarliǵi asiwi menen súttiń mayliliq dárejesi kemeyedi – bul oń baylanis hám qoylardiń tiri awirliǵi artiwi menen júniniń qirqip aliniwi artadi – bul teris korrelyaciya esaplanadi
2.Modifikaciya ózgeriwsheńlik – sirtqi ortaliq faktorlari tásirinde genotipi ózgerissiz keshetuǵin organizmler fenotipiniń ózgerisi esaplanadi yaǵniy sirtqi sharayatlardan kelip shiqqan hám genotipte fiksaciyalanbaǵan boladi.
Ózgeriwsheńliktiń barliq hádiyseleri násillik hám átirap – ortaliq sharayatlari menen ózara baylanisli.
Solay etip, ózgeriwsheńlik organizmlerdiń universal bólekshesi bolip, evolyuciyaniń jetekshi faktorlari bolip, bul adamlardiń tábiyiy jaǵdayin táminleydi. Tábiyiy tanlaw sonday-aq, insan tárepinen basqarilatuǵin násilshilik processi esaplanadi.