Jadidler hareketinin payda boliwi Jadidler dasturiy maqseti ham waziypalari

1. 
   Jadidler hareketinin payda boliwi
   

2. Jadidler dasturiy maqseti ham waziypalari
3. Jadidler hareketinin Turkistan satsial-siyasiy ham madeniy turmisina tasiri
Rassiya imperiyasi tarepinen Orta Aziya xanliqlarinin basip aliniwi usi aymaqtin dagdarisqa juz tutuwina, dunyanin rawajlangan mamleketlerinen kop tarawlarda arqada qalip ketirine, milliy qatriyatlardin ayaq asti etiliwine alip keldi. Agartiw tarawinda da imperiya maplerinen kelip shigip, jergilikli xaliqti sawatsizliqqa, qalaqliqta tutip turiwga qaratilgan siyasat alip barildi.
Turkistanda koloniyaliqqa qarsi milliy azatliq hareketleri menen bir qatarda jergilikli xaliqtin kopshilik bolegi ozlikti saqlap qaliw, milliy madeniyatti asiraw ham rawajlandiriwdi bir kun bolsada umitpadi. Orta Aziyaga qaraganda Rassiya imperiyasinin askeriy tarepten ustinligi jergilikli xaliqtin ashiqtan ashiq geres alip bariwina imkan bermedi. Sonin ushinda Watan, millet, xaliq qaygisin tusingen kisiler, asirese, ziyalilar xaliqta azatliqqa jeteklewshi jol bol – onin sawatin oyatiw dep bildi. Olar xaliqti sawatli etpey turip, garezsizlikti qolga kirgiziwge bolmaydi, dep esaplagan. Ziyalilar xaliq arasinda jetekshi ideyalardi tarqatiwda agartiw dizimin tiykargi qural dep bilgen. Ulke milliy ziyalilarinin jamiyetti janalawga ham reforma etiwge qaratilga hareketti jadidshilik hareketi menen ortaga shiqti.
Har bir jamiyette ozgerislerdin juz beriwi dawirdin tariyxiy sharayatinan kelip shigip amelge asiriladi. Bul ozgerisler tariyxiy tulgalar, asirese ziyalilardin orni girewli bolip, olardin har biri ozine tan ideyalardi alga suredi. Ziyalilar jamiyettegi satsiyaliq ekanomikaliq mashqalardi sheshiw jollarin tabiwga hareket etedi. Tap sonday pretses XIX-asirdin ekinshi yarinimda Rassiya imperiyasi quramina kirgen Qirim, Kavkazarti, Turkistan, protektoratqa aylandirilgan Buxara amirligi ham Xiywa xanliginda da juz berdi. XIX-asirdin ekinshi yariminda kolloniyaliq zulim astindagi ziyalilar oz xaliqlarin sawatli etiw ham olardin rawajlaniw darejesin koteriwge qaratilgan hareketlerdi basladi.
Qrim-tatar agartiwshisi bolgan Ismayil Gaspirali(1851-1914) putkil turkiy xaliqlar ortasinda jayilgan jadidshilik hareketinin tiykarin saliwshisi boldi. Ol diniy ham dunyaliq ilimlerdi teren iyelep, dunya rawajlaniwi menen jaqinan tanisqan, bin neshe shet tillerin, turli xaliqlardin madeniyatlarin uyrengen edi. Ozi iyelegen bilimler arasinda Shigis ham Batis duniyasin salistirip, ozi minasip bolgan turkiy musilman xaliqlarinin rawajlaniwga erisiw jolarin izleydi. Ismayil Gaspirali 1884 jilda Qrimdagi Baqshasaray qalasinda birinshi jadid mektebine tiykar saladi. Ol ozi duzgen bilimlendiriw dasturi tiykarinda sabaqliq tayarladi. Usi dastur boyinsha 40 kunde 12 oqiwshinin sawati ashildi. Bul usip<> -harip sesi usili, yagniy<> ati menen ken tarqadi. 1888 jilda << Rahbari muallimin yamasa muallimlerge joldas>>kitabi basip shigarildi. Onda jana usil mekteplerinin bilimlendiriw dizimi, sabaq otiw ham oni sholkemlestiriwdi, oqiw bolimlerinin qurallandiriliwi, sabaq kestesi, dem alislar, sinawlar bayan etilgen.
“Jadid” sozi arabsha bolip -jana denen manisti anlatadi. Jadidler Rossiyaimperiyasina koloniya bolgan xaliqlardin en daslep agartiw dizimin jaqsilaw, bilimlendiriw tarawin reforma etiw, jaslarga diniy bilimler menen birge dunyaliq panlerdi de oqitiw zarur dep bildi. Olar musilman xaliqlarinin mektep ham medreslerinde jaslarga diniy talim, arab, paris ham rus tileri, meditsina, ximiya siyaqli panler oqitiwi zarurligi ideyasin alga surdi.
Turkistan ulkesinde millet keleshegin oylawshi aldingi qatar kushleri xaliqtin derlik hamme qatlamlari onerment, diyxan, sawdager, mulikdar, ulamalar arasinda bar edi. Jadidshilik idiyalarinin ken jayiliwinda <>gazetasi ulken orin tutti. Ismayil Gaspiralidin 1893 jilda Tashkent, Samarqand ham Buxaragakeliwi agartiwshiliq ideyalarinin elede rawajlaniwina turtki boldi. 1893 jilda Buxara amirliginde birinshi jana usil mektebi jumis basladi. Keyin, bunday mektepler basqa aymaqlarda da ken tarqadi. Orta Aziya jadidleri agartiwshiliq jolinda qirim ziyalilari tajriybelerin uyrwniw menen birge, basqa mamleketlerdegi rawajlaniw tarepdarlarinin aldingi idealarinanda paydalandi. 1910 jilda en jas Abdulhamid Sholpan 13 jastan, en ulkeni Mahmudxoja Behbudiy – 36jasta bolgan. Alga ilgerilewshilik hareketinin rawajlaniw eki basqishta boladi. Birinshi basqishta agartiwshilitan baslangan jadidshilik hareketi 1917 jilga kelip ozinin ekinshi basqishi- siyasiy korinistegi hareketke aylandi. Orta aziyadagi milliy alga ilgerlewshilik hareketi aymaqliq qasiyetlerine qaray,Turkistan, Buxara ham Xiywa jadidlerine bolindi.Turkistan jadidshiliginin tiykargi quramin ziyalilar qurap, olar Rossiya imperiyasi koloniyalliq siyasatina qarsi gurestin aldingi qatarinda turadi. Buxara milliy ziyalarinin hareketi Turkistan ulkesine qaraganda awir sotsiyal siyasiy sharayatta juzege keldi. Onin qurami tiykarinan ziyalilar, mayda dukanshilar, oqtiwshilar, onermentler, sawdagerlerden ibarat edi. Buxara jadidshiligi ayrim mollalar, janaliq ham reformalardi xosh kormiytugin qadimshiler agimi qarsiligina ushiradi. 1910 jildan baslap Buxarada jadidshilik hareketi sholkemlesken korinis alip, siyasiy sholkem sipatinda qaliplese basladi.XX asir baslarinda Xiywa xanligi qaliplesken alga ilgerlewshilik hareketi bolsa basqasha tariyxiy shart -sharayatta payda boldi. Xiyw xanliginda jadidshilik eki agimnan ibarat, on agimi bas waxir Islamxoja basshiliginda xanliqtagi sawda sanaat karxanalari iyeleri ham iri baylardin wakilerin birlestirdi. 1989 jili Qoqan qalasinda Salahaddin mugallim ekinshi jadid mektebin ashti. 1889 jili Andijanda Shamsiddin mugallim ham Tashkentte Mannon qari jadid mektebin aship, koplegen oqiwshilardi jana usilda talim aliwina eristi.
Orta Aziyada alga ilgerlewshiler rawajlangan jamiyet jaratiwday oz ideyalarin amelge asiriwda biyparwaliqqa, qalaqliqqa qarsi gures alip bariwga ayriqsha ahmiyet berilgen. Olar bul waziypalardi amelge asiriwda tomendegi jonelislerdi ustin dep espalgan: ulkede jana usilmektepleri tarmaqlarin keniytiriw, qabiletli jaslardi shet elge oqiwga jiberiw, turli agrtiwshiliq jamiyetleri ham teatr grupalrin duziw, gazeta ham jurnalar basip shigariw, xaliqtin sotsialliq- siyasiy ham madeniy sanasin jetilistiriw joli menen Turkistanda milliy demokratiyaliq mamleket quriw edi.
Jetekshi milliy ziyalilar iskerliginin ahmiyetli bagdari jana usil mektepleri tarmaqlarin keniytiw edi. Olar ham Shigis ham Batis madeniyati jenislerin iyelewge umtildi, oqidi ham ozgelerdi de sogan basladi. Agartiwshilar shet elge shigip , turli mamleketlerdegi madeniyat ham talim rawajlaniw darejesin kore aldi. Natiyjede jadidlerdin diqqat orayina birinshi basqishta talimdi reforma etiw wazitpasi qoyildi. Jana usil mekteplerinde talim protsesinde Evropa standartlari tiykar etip alingan edi. Arfmetika, tariyx, geografiya, tabiyataniw tiykarlari siyaqli panler menen bir qatarda islam talimati tiykarlarin uyreniwge de ulken itibar berilgen. Jana sabaqliqlar jaratiw juda aktual bolip turar edi.Turkistandagi jana usil mekteplerinin kopshiliginde Qazan ham Orenburgt a basip shigarilgan sabaqliq ham aqiw qollanbalarinan paydalanilgan. Tashkent, Buxara, Samarxand, Andijan, Qoqan,Xiywa qalalari jadidshilik hareketi orayina aylandi. Jadidlerdin agartiwshiliq iskerligi tek gana mekteplerde emes, al basip shigariw jumislar, atap aytqanda gazetalardin koplep payda boliwinda da korindi. 1906 jilda Ismayil Abidovtin ovtorliginda <>, usi jili Munawwar Qari avtorliginda << Xurshid >>, 1907- 1908 jillarda Abdulla Avlaniy avtorligindaa<< Shuxrat>>, Ahmedjan Bektemirov avtorliginda<> gazetalari basip shigarildi.
Agartiwshiliqtin jana tolqininda 1913- 1915 jillarda<< Samarqand>>, << Sadoi Turkistan>>, <>, <>, <>, <>, <> gazetalari , <> jurnali, 1917 jilda bolsa <>,<>siyaqli galaba xabarqurallari da payda boldi.
Agartiwshiliq jana usil mekteplerinin Turkistanda milliy kadrlar tayarlaw, jas awlati oqitiwdagi ahmiyetin korsetip berdi. Eger XX asiraqirinda Orta Aziyada jana usildagi mektepler sanawli bolgan bolsa, 1911jilga kelip olardin sani 63ke, oqtiwshilardin sani 4106 ga jetti. 1910 jilda Tashkenttin ozinde 24 jadid mektebi is alip bardi, olarda 1740 bala oqigan. 1917 jilga kelip ulkede 100ge jaqin jana usildagi mektepler bar edi. Alga ilgerlewshilerdin qaraslarinda qatin qizlar talim maselesi oz aldina orin iyeledi. Jadidler islam sawatli boliwdi qalegen qizlarga tosqinliq etpiydi, dep atap otti.
Jadidler ideologiyasinda islam dini shaxistin manawiy kamalati ham jamiyet rawajlaniwindagi atqargan xizmeti ahmiyetli orin tutqan. 1909 jili Mahmudxoja Behbudiy , 1910 jilda bolsa Abdula Avloniy, 1915 jilda Abdurauf Abdurahim uli Fitra tarepinen islam tariyxina baylanisli shigarmalar jaratildi. Bir qiyli atqa iyee bolgan bul shigarmalarda islamnin payda boliwi ham tarqaliwinin en ahmiyetli basqishlari aship berildi. Jetekshiler islam dini har bir musilman erkek ham hayalardin bilimlerge iye boliwin, olardin moynina minet eip qoyilganligin ken turde jarya etedi.
Jadidler ilim pandi rawajlaniwindin ham abadanshiliqtin tiykargi joneltiriwshi kushi ham de sawatsizliqqa qarsi gurestin birden bir joli dep esaplanadi. Olardin pikirine kore, haqiyqiy musilman boliw ushin diniy bilimler menen birge dunyaliq bilimlerdi , asirese matematika, fizika, ximiya, meditsina, tariyx ham basqa panlerdi biliwleri zarur. Bul Quran ayatlari hamde hadisler tiykarinda tastiyqlanadi .
Jadidler sawatsizliqti saplastiriwga, jamiyette duris pikirler, alga jeteklewshi idealardi oyatiwga umtildi. Jadidler islamga ziyan jetkizetugin dastur ham adetlerge qarsi shiqti, jamiyet rawajlaniwina kesent etken barliq unamsiz kotinislerge naraziliq bildirdi. Jadidler ulken sotsialiq ekonamikaliq rawajlandiriw barisinda da ozine tan qaraslarga iye edi. Orta Aziya alga ilgerlewshilik wakilleri oz jumisi dawaminda ulke xaliqlarinin sitsiyaliq omiri, turmis tarizi, kasip kari, shart sharayatlarinan xabardar bolgan.Olardin pikirinshe, mamlekettin ekonomikaliq garesizligin taminlemiy turip, siyasiy ham huquqiy erkinlike erisiw mumkin emes edi. Bunin ushin birinshi nawbete, jerdi, jer asti ham jer usti bayliqlarin, suwdi Turkistan xaliqlarinin uliwma bayligi dep jaryalaw, barliq tarawlardi rawajlandira alatugin jergilikli kadirlardi tayarlaw, zavod ham favrikalardi qurip, onimlerdi ulkenin ozinde islep shigariwdi zarur dep bildi. Jadidler koplegen jaslardi shet el mamleketlerine, atap aytqanda Germaniyaga oqiwga jiberiw, ol jerde olar bilim alip kelip jurt ham millet ushin xizmet qiliw ideyalarin alga surdi. Olardin hareketleri menen jergilikli xaliq arasinda jaslardin sirt elde oqip keliwi ushin qarejetler jiynaldi. Ulkede han sirt elde sawda satiq, sanaat ham awil xojaligi rawajlaniwinin salistirma analizine bagishlangan koplegen maqalalar jaryalandi. Turkistan rawajlaniwi jetekshilerinen biri, Tashkenttin <> mahallesinen bolgan Assadullaxoja Ubaydullaxoja Rossiyada huquqstaniw tarawi boyinsha bilim alip qaytti ham birinshi joqari magliwmatli ozbek advokati boldi. Ol ulli oris jaziwshisi Lev Tolstoy menen xatlar alisip turgan.
1917 jildagi Rossiya fevral waqiyalari arapasinda Turkistan jadidshiligi kushli siyasiy hareketke aylandi. Eger birinshi dunya juzlik urisinan kiyin jadidler parlamentar monarxiya ushin guresken bolsa, fevral waqiyalarinan keyin jadidler ken kolemli, bir qatar aiyasiy talaplardi alga surdi. Jergilikli xaliqtin huquqlarin keniytiriw, ulkeni basqariw ustinen reformalar otkiziw , Mamleket Dumasinan ulken xalqi saninan kelip shigip orin ajiratiw, milliy baspa erkinligin taminlewlerden ibarat edi. Bul waqitta, milliy-siyasiy partiyalar ham sholkemler, <>, <> siyaqli bir qatar sholkemler duzildi. Bul waqitqa kelgende jadidler tup jergilikli xaliq sotsialliq quraminin barliq qatlam wakilerin oz artinan erite aldi. Jadidshilik hareketi ulkede patsha hukimetinin koloniyalliq siyasatina qarsi turiwshi tiykargi manawi kush sipatinda korinedi.1917 jil mart ayi baslarinda jadidler tarepinen Tashkentte barliq erkinlik tareptari bolgan sholkemlerdin uliwma dasturine iye bolgan jalgiz sholkem-
<< Musilman orayliq shurosi>>duzildi. Onin shaqirtilgan ashiq sezdininde 350 delegat qatnasqan. Olar arasinda azerbayjanlar, tatarlar, turkimenler, bashqurtlar kibi basqa musilman xaliqlarinin wakilleri de bolgan. Sezdde barliq delegatlar bolajaq mamleket Turkistan dep ataliwi.onin quramina Buxara, Xiywa ham Turkistan generali -gubernatorligi kiriwi kerek degen pikirdi maqulladi.
Turkistandagi 1917 jildagi oktyabr waqiyalari ham bolsheviklerdin hakimiyatti iyelewge jadidlerdin oz maqsetlerin aqirina shekem amelge asiriwina imkan bermedi. Sogan qaramay, olar orayliq Qoqan bolgan, Turkistan Avtonomiyasi dep atalgan garesiz avtonom respublikani jaryaladi.72 kun jasagan bul avtonomrespublika sovet hakimiyata tarepinen tar-mar etildi.Aqibette jadidler qadagalawga ushiradi ham aqir-aqibet, 1947-1948jillarda qatagan qurbani boldi.