Ganieva Ramuzanin' Genetika hàm genomika tiykarları páninen «Genetika pániniń rawajlaniw basqishlari» teması boyınsha kurs jumisi

1.1. Genetika pániniń predmeti, waziypalari hám usillari
Genetikaniń tiykarǵi waziypalari: násillik hám ózgeriwsheńlik nizamliqlarin biliwda hámde bul nizamliqlardan ámeliy paydalaniw jollarin izlew esaplanadi. Bul jónelisler bir – biri menen ótkir baylanisli: ámeliy mashqalalardi sheshiw fundamental genetik mashqalalardi úyreniwde alinǵan nátiyjelerge tiykarlanadi hám usi waqitta teoriyaliq túsiniklerdi keńeytiriw hám shuqirlastiriw ushin zárúr bolǵan faktliq maǵliwmatlardi usinis etedi. Házirgi kúnde genetikaniń tiykarǵi waziypalarina tómendegiler kiredi.
Kletkalardiń materialliq dúzilmelerin úyreniw – genetika maǵliwmatlarin tasiwshilar;
Barliq tiri organizmlerdiń násilden – násilge násillik axbaratti uzatiw mexanizmin úyreniw;
Genler qadaǵalawi hám átirap – ortaliq sharayatlariniń tásiri astinda individual rawajlaniw processinde belgilerdiń formalaniw mexanizmlerin uyreniw;
Ózgeriwsheńliktiń sebepleri hám mexanizmlerin uyreniw;
Násillik, ózgeriwsheńlik hám tańlaw processleri ortasindaǵi baylanisliqti úyreniw.
Zamanagóy genetika waziypalari. Olar tek kórsetilgen materialliq mashqalalardi sheship qoymastan, bálki tábiyattiń tiykarǵi hádiyselerin biliw imkaniyatin aship beredi. Usi pán kóplep ámeliy mashqlalardi sheshiw ushin mólsherlengen máelen:
Kesisiwdiń eń nátiyjeli túrlerin tańlaw hám tańlaw usillari;
Násillik, eń qimbatli qásiyetlerdiń rawajlaniwin basqariw usillari hám úyreniw hám islep shiǵiw hám maqul bolmaǵan qásiyetlerdi bastiriw;
Tiri organizmlerdiń jańa formalarin jasalma islep shiǵariw;
Haywanat dúnyasin sirtqi ortaliqtiń ziyanli mutagen tásirinen qorǵaw shara – ilajlarin islep shiǵiw;
Túrli biologik aktiv birikpelerdiń joqari nátiyjeli islep shiǵariwshilardi aliw
ushin genetik muhandislik usillarin islep shiǵiw hám basqalar.
Búgingi kúnde genetika biologiyaniń orayi esaplanadi. Genetika, selekciya, veterinariya, bioximiya hám basqa pánler bara – bara jaqiniraq integraciyalasqan. Veterinariya hám genetika integraciyasi nátiyjesinde venerinariya awlatlari payda bola basladi.
Veterinariya genetikasi – haywanlardiń ónimdarliǵin, keselliklerge shidamliliǵin asiratuǵin, kiriwshi belgilerdiń júzege shiǵiwin bastiratuǵin genlerdiń násilligin úyrenetuǵin pán;
Mikroorganizmlerdiń jańa shtammlari, ósimlikler sortlari, liniyalari hám haywan parodalarin jaratiwda zárúr násillik ózgerislerdi aliw imkaniyatin beretuǵin mutaciya processlerin basqariw usillarin islep shiǵiw waziypasi;
Haywanlarda jinsiy baylanisti tártipke saliw mashqalasi úyrenilmekte. Tut jipek qurtinda jinsiy tártipke saliw máselesi házirge deyin sheshilgenж
Haywanlarda gen nusqasin aliw, yaǵniy óziniń genetic materiali alip taslanǵan tuqim kletkasi, somatik anomaliyalar hám násillik beyimliktegi keselliklerden yadro alinǵan, diagnostika, genetic profilaktika hám tańlaw usillarin islep shiǵiw boyinsha keleshegi bar izzertlewler alip barilmaqta, haywanlarda alip bariliwiniń sebebi hár túrli keselliklerge shidamli.
Veterinariya genetikasiniń waziypalari tómendegilerden ibarat:

1. 
   Násillik anomaliyalardi úyrenedi;
   
2. 
   Násillik anomaliyalardiń geterozigotali tasiwshilardi aniqlaw usillarin islep shiǵiw;
   
3. 
   Populyaciyalarda ziyanli genlerdiń tarqaliwin qadaǵalaw (monitoriń) hám olardi joq qiliw;
   
4. 
   Kesellikler menen baylanisli halda haywanlardiń sitogenetik analizi;
   
5. 
   Immunitet genetikasin úyreniw;
   
6. 
   Mikroorganizmlerdiń patogenligi hám virulentligi genetikasin, sonday-aq mikroorganizmlerdiń hám makroorganizmlerdiń ózara tásirin úyreniw;
   
7. 
   Násillik biyimlik penen keselliklerdi úyreniw;
   
8. 
   Organizmniń keselliklerge shidamliliǵin erte aniqlaw (yaǵniy markerler) usillarinan islep shiǵiw, sol menen birge, juqpali kesellik bar bolmaǵanda da;
   
9. 
   Ziyanli ekologiyaliq zatlardiń haywanlardiń násillik apparatina tásirin úyreniw;
   
10. 
    Haywanlardiń genetik tárepinen aniqlanǵan reakciyalardi úyreniw dáriler;
    
11. 
    Keselliklerge shidamli, násillik júklemesi tómen hám átirap – ortaliqtiń belgili sharayatlarǵa maslasqan padalar, túrler, parodalardi jaratiw. Aqirǵi eki mashqalalar selekciya hám veterinariya genetikasin úyreniw predmeti esaplanadi;
    
12. 
    Haywanlardiń keselliklerge shidamliliǵin asiriw ushin biotexnologiyaliq usillardan paydalaniw hám basqalar;
    

Genetikaniń izzertlew usillari. Genetika, hár qanday pán siyaqli, ózine tán izzertlew usillarina iye. Bilimlerdiń rawajlaniwi hám toplaniwi processinde organizmlerdiń násillik hám ózgeriwsheńligin úyreniwdiń jańa usillari payda boladi. Genetika usillariniń hár túrliligi úyreniw ob’ektleri hám dúzilmeleriniń hár – túrliligi menen belgilenedi. Aldin sanap ótilgen máselelerdi úyreniwde tómendegi genetik izzertlew usillari qollaniladi, yaǵniy genetikaniń klassik usillari tómendegiler: