«Galogenlar» mavzusini ukitish uchun O’zbekiston tabiiy zaxiralari va ulardan maxsulotlar ishlab chikarishga oid didaktik materiallar tayyorlash

2.3 Temir va uning birikmalar.
Temir davriy sistemaning sakkizinchi guruhi yonaki guruhchasida joylashgan. Uning tartib raqami — 26. Kimyoviy belgisi — Fe. Nisbiy atom massasi 55,847 ga teng. d-metallar oilasiga kiradi.
Atom tuzilishi. Temir atomining elektron konfiguratsiyasi:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2.
Kimyoviy reaksiyalarda temir atomi 4s-tashqi elektron qobig‘idan ikkita elektron ajratib, +2 zaryadli ionga aylanadi. Fe+2ioni 3d-qavatdan yana bitta elek tronni ajratib, +3 zar yadli ionga aylanishi mumkin. Temir +2 va +3 oksidlanish darajasiga tegishli birikmalar qatorini hosil qiladi.
Ishlatilishi:
-Cho‘yan, po‘lat ishlab chiqarishda ,
-Elektromotorlar ishlab chiqarishda
-Mashinasozlikda
-Maishiy turmushda
-Xalq xo‘jaligi sohalarida
Tabiatda tarqalishi. Alyuminiydan keyin temir eng ko‘p tarqalgan metaldir. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, temir Yer yadrosini tashkil qiladi, bu holda temir Yer sharida eng ko‘p tarqalgan metall bo‘lib qoladi.
Yer qobig‘ida temirning massa ulushi 4,2 % ni tashkil qiladi. Òemir tabiatda birikmalar holida bo‘ladi. Osmon jismlari — meteoritlarda esa erkin holda uchraydi. Òemirning asosiy minerallari: magnetit—magnit temirtosh Fe3O4, gematit—qizil
temirtosh Fe2O3, limonit—qo‘ng‘ir temir tosh 2Fe2O3•3H2O
(HFeO2.nH2O), siderit—temir shpati FeCO3, pirit— temir kolchedani FeS2.
Olinishi.
Temir quyidagi usullar bilan olinishi mumkin:
1. Temirni uning oksidlaridan vodorod, uglerod yoki is gazi ta’sir ettirib olinadi:
FeO + H2= Fe + H2O;
Fe2O + 3CO = 2Fe +3CO2.
2. Temir oksidlaridan alyuminotermiya usuli bilan:
3Fe3O4 + 8Al = 9Fe + 4Al2O3 .
3. Temirning ikki valentli tuzlarini elektroliz qilib olinadi.
Fizik xossalari.
Toza temir kumushsimon oq rangli, havoda tezda xiralashuvchi, yetarlicha yumshoq va bolg‘alanuvchan, kuchli magnit xossalariga ega metall bo‘lib, issiqlik va elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Suyuqlanish harorati 1539 °C, zichligi 7874 kg/m3 ; barqaror izotoplar soni 4 ta; (54, 56, 57, 58).