«Galogenlar» mavzusini ukitish uchun O’zbekiston tabiiy zaxiralari va ulardan maxsulotlar ishlab chikarishga oid didaktik materiallar tayyorlash

2.1 Еlementlar davriy sistemasi
Atom-molekulyar ta`limot nazariyasi to‘la tasdiqlangandan keyin kimyoda yangi kashfiyot vujudga keldi. Ya`ni 1869 yilda buyuk rus olimi D.I. Mendeleev davriy qonunni ochdi. D.I. Mendeleevga qadar ham elementlarni ma`lum bir gruppaga sistemaga solish ishlari ham bulgan. Lekin olimlar gruppalar orasida mavjud bulgan ichki bogllanishlarni topolmadilar va bu guruhlarni bir-biridan ajralgan xolda qaradilar, shu sababli ular umumiy nazariy xulosa chiqara olmadilar xulosalar uxshash bulgan va biri biriga uxshamaydigan elementlarni yagona sistema qilib birlashtirolmadilar.
Kimyoviy elementlarni sistemaga keltirish masalasini D.I. Mendeleev 1869 yil xal qildi, ya`ni davriy qonunni va davriy sistemani yaratdi. D.I. Mendeleev elementlarni sistemaga solishda har qaysi elementni uzgarmas xossasini aniq o'lchab bo‘ladigan xar qanday shubxadan xoli bulgan atom massasini asos qilib oldi. U «bir tomondan elementlarning xossalari va uxshasliklari orasidagi, ikkinchi tomondan atom massalar orasidagi bog’lanishlarni izlash eng tug’ri yuldir» deb xisobladi.
Mendeleev kimyoviy elementlarni atom massasini ortib borishi tartibida joylashtirib, xossalari bir-biriga o‘xshash bo‘lgan elementlar-analoglar, qat`iy aniq oralig’ida ya`ni ma`lum sondagi elementdan keyin uchrashini aniqladi. Demak, elementlarning muayyan xossalari davriy ravishda takrorlanadi. Boshqacha aytganda elementlarning xossalari, ular atom massalarining davriy funktsiyasidir. Davriy qonun quyidagicha ta`riflanadi: «Oddiy moddalarning xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining forma va xossalari element atom massasi kattaligiga davriy ravishda bog’likdir».
Elementlar ma`lum izchillikda joylashtirilgan metallik xossasida metaloidlik xossasi muayyan konuniyat bilan uzgaradi. Bunday uzgarish sodir buladigan oraliqni Mendeleev davr deb atadi. Hamma davrlarni bir-birini tagiga joylashtirib elementlar davriy sistemasi ya`ni jadval vujudga keldi. Ba`zi xollarda Mendeleev atom massasi kichik bulgan elementni atom massasi katta bo‘lgan elementdan keyin kuyib elementlarning atom massasi ortib borish tartibi buzildi. Bu narsa shuni kursatadiki, Mendeleev davriy sistemani tuzishda elementni faqat atom og’irligini ortishini asos qilib olmasdan, balki fizik va kimyoviy xossasini ham nazarda tutgan. Davriy sistema tuzishda Mendeleev ko‘p qiyinchilikka duch kelgan. Juda katta qiyinchiliklardan biri davriy sitemani yaratishda Mendeleev usha vaktda kup elementlar noma`lum edi. 25 yil ichida 3 ta element kashf etildi. (Se, Ca, Ge) Mendeleev oldingi aytgan elementlarni kashf etilishi davriy konunning umum tomondan tula e`tirof etishga sabab buldi. Davriy qonun keyinchalik rivojlanib, qo‘shimchalar qo'shilib boyib bordi. XIX asrning 90 yillarida inert gazlar topildi va davriy sistemasi nolinchi gruppaga kiritildi va sistema mustaxkamlandi va takomillashdi.
Elementlarning davriy sistemasi Mendeleev davriy qonunining grafik tasviridir. Davriy sistema gruppa va davrlarga bulinadi. Davriy sistema uchta kichik va uchta katta davrga va bitta tugallanmagan davrga bo‘linadi. Katta davrlar 2 ta gorizontal katorga bulinadi. Ya`ni toq va juft katorlarga bulinadi. Kichik davrlarga 8 tadan va 6 da 32 ta element bor. 57 element lantan xisoblanadi va shu element xossalariga uxshash 14 ta kimyoviy element bulib, ularni umumiy nom bilan lantanoidlar deb ataladi. (58-78) 4 davrda 14 ta element bor ulardan 14 tasi aktinidga o'xshash qolgani uchun aktinoidlar deb ataladi (90-103). Hamma davrlar (birinchi) davrdan tashqari metaldan boshlanib inert gaz bilan tamom buladi. Atom massasi ortishi bilan elementlarning xossasi uzgarib borib metallik xossasi susayib borib, metalloid xossasi ortib boradi. Birinchi davrda, 2 chi, uchinchi davrdagi elementlarni valentligi bir-biridan izchillik bilan ortib boradi. Katta davrlarda kush davriylik kuzatiladi. Qo'sh qatorlarda metallik xossasi kuchli buladi. Tog’ qatorda metallik xossa metaloid xossasiga keskin uzgaradi. 4 chi qatordagi skandiydan ruxgacha bulgan elementlarning kichik davrlar anologlari yuq. To‘rtinchi davrga elementlar kichik davriylik kuzatiladi. Qo'sh qatorlarda metallik xossasi kuchli buladi. Toq qatorda metallik xossa metalloid xossasiga keskin uzgaradi. To‘rtinchi davrdagi elementlar kichik davrdagi elementlar kichik davrlardagi elementlarda xossalarning asta – sekin o'zgarib borish tartibi buziladi. Tipik metallardan metaloidga utadi. Bu elementlar utuvchi elementlar deyiladi. Katta davrlarda elementlarni xossalari yuqoridagi davrlardagi kabi uzgaradi.