|
2-§ Yadro
Yadro (lot. nukleus, yunon – karion) hujayraning deyarli о‘rtasida,
sitoplazma ichida joylashgan asosiy organoid hisoblanadi. Uni
29
birinchi marta ingliz botanigi R. Braun (1831) aniqlagan. Yadro
о‘simlik hujayrasi protoplastining eng yirik organoidi hisoblanib
hamma eukariot olamiga kiruvchi organizmlar hujayrasining asosiy
tarkibiy qismidir. О‘simlik turi va yoshiga qarab, yadroning katta-
kichikligi har xil: chunonchi kо‘pchilik о‘simliklar hujayrasida 10–25
mkm; jinsiy hujayralarda uning katgaligi 500 mkm gacha bо‘ladi.
Sitoplazmada yadro asosan dumaloq, kо‘p qirrali, urchuqsimon va
boshqa shakllarda kattaligi esa 500 mkm gacha bо‘ladi.
О‘simlik sitoplazmasida bitta yadro bо‘ladi; ba’zi tuban о‘simliklar
(suvо‘tlari va zamburug‘lar)da ikkita yoki juda ham kо‘p bо‘lishi
mumkin. Bakteriyalar (uvoqlilar) va kо‘k yashil suvо‘tlarida
takomillashgan yadro bо‘lmaydi. Hujayra yadrosining holati va shakli
hujayra yoshi va tuzilishiga bog‘liq. Yosh hujayralarda u о‘rtada,
qarigan hujayralarda esa sitoplazma pо‘stiga yaqin joylashgan bо‘ladi.
Yadro hujayrada juda muhim va murakkab vazifani bajaradi. U
hujayraning zaruriy qismi bо‘lib, undagi hayotiy jarayonlarni
boshqaradi. Chunonchi, u modda almashinuvi, irsiy belgilarni
saqlovchi va tashuvchi markazdir. Yadrosiz hujayra tez orada nobud
bо‘ladi. Bu bir qancha tajribalar vositasi bilan isbot etilgan. Masalan,
bir hujayrali tabulyasiya suvо‘tining tashqi kо‘rinishi soyabonga
о‘xshab ketadi, uning yadrosi о‘sha “soyabon” dastasining uchida
joylashgan. Agar u kо‘ndalangiga kesilsa, ikki: biri yadrosiz,
ikkinchisi – yadroli bо‘lakka bо‘linadi. Ustki yadrosiz bо‘lak bir
necha vaqtdan keyin halok bо‘ladi, pastkisi, ya’ni yadroli bо‘lagi
yetishmay turgan qismini yangitdan regeneratsiya (lot. regenerasio –
tiklanish) qilib tanani qaytadan tiklaydi.
Rus olimi I.I. Gerasimov spirogira suvо‘ti hujayrasiga sovuq ta’sir
ettirib, uning odatdagi holatini о‘zgartirishga erishgan, ya’ni sovuq
ta’sirida bо‘lingan yadro о‘rtasida tо‘siq hosil bо‘lmasdan, bо‘lingan
yadro bitta hujayrada qolib, natijada ikki yadroli hujayra qosil
bо‘lgan. Hujayralar juda tez о‘sib yirik hujayraga aylangan. Yadrosiz
hujayra esa, tiriklik belgisi, assimilyatsiya (lot. assimilyasio –
о‘xshatish, о‘zlashtirish) saqlab, ya’ni tashqi muhitdagi moddalarni
о‘zlashtirishni davom ettirgan, lekin bо‘linish xususiyatini butunlay
yо‘qotgan. Bu tajriba bilan I. I. Gerasimov hujayra hayotida yadroning
ahamiyatini isbotlagan. Yadroning kimyoviy tarkibi. Kimyoviy
tuzilishi jihatidan yadro tarkibida 99% DNK bо‘lishligi bilan boshqa
organellalardan farq qiladi. DNK sitoplazmaning markaziy qismida
30
joylashib, yadro tarkibidagi dezoksiribonukleoproteidlar bilan oqsil
yig‘indisini hosil qiladi. Yadroda RNK (ayniqsa i-RNK va r-RNK) va
juda kо‘p miqsorda oqsillar bо‘ladi. Yadro xromatin va yadrocha
bо‘lib, nukleoplazmada botgan holda uchraydi. Yadro sitoplazmadan
pо‘st bilan ajralib turadi (8-rasm).
Xromatin (yunon. xroma – rang, bо‘yoq) hujayra yadrosidagi DNK
murakkab oqsil donachalaridan iborat. Yorug‘lik mikroskopida ular
ingichka iplar shaklida kо‘rinadi. Elektron mikroskopda bu ipchalar
uzunligi 20–30 nm ga teng keladigan fibrilla (lot. fibrilla – tola) lardan
iborat bо‘lib kо‘rinadi. Shu tolalar ichida ikki qator spiral shaklida
qayrilgan DNK bо‘ladi. Xromatin tarkibidagi oqsillar qisqa silindr
shaklidagi dezoksiribonukleoproteidlardan iborat bо‘lib, uzunligi 10
nmga teng. Xromatinda RNK sintezlanadi va yadroning bо‘linishi
davrida undan xromosomalar shakllanadi.
Xromosomalar (yunon. xroma – rang, soma – tana) yadroning eng
muhim tarkibiy qismi bо‘lib, unda DNK tо‘planadi. 1874-yilda rus
olimi Chistyakov plaun va qirq bо‘g‘im sporalarida xromosoma
tanachalari borligini aniqlagan, lekin 1888-yilda nemis olimi Voldir
bu tanachalarni “xromosoma” deb atashni tavsiya etgan.
Xromosomalarda irsiyat birligining tashuvchilari – genlar (yunon.
gyenos – urug‘, kelib chiqish) yuzaga keladi. Odatda, organizmdagi
xromosomalar gaploid va diploid bо‘ladi. Jinsiy hujayralar yadrosida
gaploid, ya’ni bitta xromosoma tо‘plami mavjud. Gaploid yoki
birlamchi xromosomalar soni jihatidan diploid xromosomalardan ikki
marta kam bо‘ladi va i deb belgilanadi. Diploid xromosomalar ikki
jinsiy (erkak va urg‘ochi) hujayralarining qо‘shilishidan hosil bо‘ladi.
Xromosomalarda DNK tо‘planadi. DNK da organizmning har bir
turida nasldan-naslga о‘tadigan irsiyat bо‘ladi.
Har bir organizmning turi о‘ziga xos ma’lum xromosoma soni bilan
belgilanadi. Xromosomalar soni doimiylik qonuniyati bilan anqlanadi.
Masalan, bu qonuniyatga binoan yumshoq bug‘doyda 14 ta, qattiq
bug‘doyda 28 ta, g‘о‘zada 52, lagoxilus-kо‘kparangda 32 ta,
paporotnikda esa 300 ta xromosomalar aniqlangan. Mazkur tarkibi
qismlar yadroning bajaradigan vazifalari bilan bog‘liq holda hujayra
taraqqiyottining turli bosqichlarida о‘zgarib turadi. Shuning uchun
ham yadroning uch holati ajratiladi:
1)
bо‘linayotgan (mitotik) yadro, ya’ni bir hujayradan
ikkichisiga irsiy bilgilarni о‘tkazish vazifasini bajarayotgan;
31
2)
interfazadagi yadro, ya’ni irsiy modda DNK sintezi
(reduplikasiya va ikki marta ortishi), bu holat bо‘linish bosqichlari
о‘rtasidagi oraliq yadro uchun xarakterli;
3)
ishchi holatdagi yadro ya’ni hujayraning barcha organellalari
faolligini boshqarib turuvchi holat.
Ishchi holatdagi yadro yorug‘lik mikroskoplari ostida kuzatilgan
tо‘rsimon uzun va ingichka iplarga, donachalar shaklida oson
bо‘yaluvchi morfologik tarkibga ega ekanligini qurish mumkin. Ishchi
holatidagi yadroda xromosomalar siraklashgan va kuchli bо‘kkan
holda bо‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
