G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

10-§ О‘tkazuvchi tо‘qima 
О‘tkazuvchi tо‘qimalarning asosiy vazifasi suv va unda erigan 
mineral tuzlar hamda organik moddalarni о‘simlik tanasi bо‘ylab 
о‘tkazishdan iborat. О‘simliklar suvdan chiqib, tuproqqa о‘rnashib, 
quruqlikka moslashish davridan boshlab ularda о‘tkazuvchi tо‘qimalar 
paydo bо‘lgan.
О‘simlik tuproq va havodan oziqlanganligi sababli ularning 
tanasida ikki xil о‘tkazuvchi tо‘qimalar paydo bо‘lgan. Tuproqsan 
ildiz orqali sо‘rib olingan suv va unda erigan mineral tuzlar pastdan 
yuqoriga (ildizdan barggacha) ksilema naylar orqali harakatlanadi. 
Shunga kо‘ra, ba’zi adabiyotlarda ksilemani suv о‘tkazadigan 
tо‘qima deb aytiladi. Lekin, ksilema orqali boshqa moddalar ham 
harakatlanadi. Masalan, bahor faslida ksilema orqali rivojlanayotgan 
yosh novda va kurtaklarda qand hamda ildizda sintez qilingan organik 
moddalar harakat qiladi. Bu xildagi moddalar oqimi yuqoriga 
kо‘tariluvchi oqim deb ataladi. Bargda sintez qilingan organik 
moddalar yuqoridan pastga (bargdan novdaga sо‘ng ildizga) tomon 
floema (elaksimon)naylar orqali harakat qiladi. Bu oqimga pastga 
tushuvchi oqim deb ataladi. О‘tkazuvchi tо‘qimalar (ksilema, floema 
va ularning elementlari) meristema tо‘qimasidan vujudga keladi va 
murakkab bir tizimni tashkil etadi. Bu tizim uchun umumiy bо‘lgan 
bir qancha xususiyatlar mavjud. О‘tkazuvchi tо‘qima tizimsi hamma 
о‘simlik organlarini (ildizdan ortib yosh novdagacha) bir-biri bilan 
36 – rasm. Sklerenxima tо‘qimasining tiplari: 
a – pо‘stloq sklerenxim hujayrasi, b – poyaning libriformi,
v – bargning shoxlangan skleridi. 
а 
b 
v 
81

---

bog‘laydi. Ksilema va floema ham murakkab tо‘qimadir, ya’ni 
ularning tarkibida g‘amlovchi, ajratuvchi. Eng muhimi о‘tkazuvchi 
elementlar bо‘lib, ularning devorlaridagi poralar – teshikchalar yoki 
perforasiya (lot. perforare – teshilish)lari moddalar о‘tishini 
yengillashtiradi. Perforasiyalarning joylashishi tо‘rsimon, spiralsimon, 
narvonsimon bо‘lishi mumkin. 
О‘tkazuvchi tо‘qimalar, birlamchi va ikkilamchi bо‘ladi. Birlamchi 
tо‘qima barg, yosh novda va ildizlarda bо‘lib prokambiydan, 
ikkilamchisi kambiydan (о‘simlik kambiy hisobidan eniga о‘sadi) 
hosil bо‘ladi. Juda kо‘p organlarda ksilema bilan floema yonma-yon 
joylashib alohida qatlamlar yoki о‘tkazuvchi bog‘lamlar hosil qiladi. 
Novda va ildizlarning apeks qismidagi meristema hujayralarining 
prokambiy faoliyati natijasida birpallali о‘simliklarda yopiq 
о‘tkazuvchi bog‘lam, ikkipallali о‘simliklarda esa ochiq bog‘lam 
vujudga keladi, bu bog‘lamlarga