G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Kurtakdan novdalarning rivojlanishi.
Kurtaklarning novdalarga 
aylanishi, yosh barglarning о‘sishi va bо‘g‘im oralig‘ining uzayishi 
bilan boshlanadi. Kurtakdagi о‘sish konusini qoplab turgan yosh 
barglarning hammasi birdaniga о‘smaydi, ular birin-ketin о‘sib, 
tashqariga egilib, novdaning о‘qidan uzoqlashadi. Kurtakni о‘rab 
turgan tangacha barglarning eng tashqaridagisi bu vaqtda о‘smaydi, 
yoki sekin о‘sadi, tez qurib qoladi. Uning izi poya asosida qoladi va 
“kurtak aylanasi” deyiladi. Bu asosan daraxt va butalarning yillik 
о‘sish joyida yaxshi kо‘rinadi. Kurtak aylanasidan novdalarning 
yoshini aniqlash mumkin: tashqi tangacha barglardan ichkarida 
182

---

joylashgan tangacha barglar asosi bilan о‘sadi, shuning uchun bahorda 
uchki qismi qurib ketadi masalan: na’matakda. 
Kurtakdan chiqqan yashil assimilyatsiya qiladigan barglarning 
plastinkasi va barg bandi kuchli о‘sadi. Bо‘g‘im oralig‘i interkalyar 
meristema (bо‘g‘im osti о‘sish) hisobiga о‘sadi. Bu vaqtda kо‘pchilik 
birpallali о‘simliklarning (qaysiki bо‘g‘imlari barg asoslari bilan 
о‘ralgan) yopiq bо‘g‘imlari ichidan yangi naysimon barg asosiga 
о‘ralgan yosh barglar birin - ketin paydo bо‘lib turadi. Agar bо‘g‘im 
oralig‘i tez о‘ssa uzun novdalar paydo bо‘ladi. Agar bо‘g‘im oralig‘i 
о‘smasa kalta novdalar paydo bо‘ladi. О‘t о‘simliklarning kalta 
novdalarini tо‘p novdalar deyiladi (qoqi, zubturm). Ba’zi о‘t 
о‘simliklarning novdasi juda qisqa bо‘lganligidan novdasiz deyiladi, 
bu albbatda notо‘g‘ri.
Novdaning uchki kurtagi doimo yangi barglarni hosil qilib turadi. 
Ba’zida biror bir sabablarga kо‘ra uchki kurtak о‘sishdan tо‘xtaydi. U 
vaqtda novdaning uchida boshqa kurtak paydo bо‘lmaydi. Poyaning 
о‘sishi yon kurtaklar hisobiga bо‘ladi. Novdaning uchida gul yoki 
tо‘pgul paydo bо‘lganda vegetativ kurtak qaytadan paydo bо‘lmaydi 
va novda bо‘yiga о‘smaydi. Uchki kurtak batamom yо‘qoladi.
Yillik va elementar novdalar. Mavsumi iqlim bо‘lgan zonalarda 
kurtakdan novda bir marotaba bahorda yoki yozda shakllanadi (daraxt, 
buta, kо‘p yillik о‘t о‘simliklar). Sо‘ngra boshlang‘ich novdasi 
bо‘lgan qishlovchi tinimdagi kurtaklar paydo bо‘ladi. Bir vegetatsiya 
davrida kurtakdan о‘sib chiqqan novdalarga yillik novdalar deyiladi. 
Bu ayniqsa, daraxtlarda yaxshi kо‘rinadi. Barglarini qishda tо‘kadigan 
daraxtlarda yangi barglar faqat bir yillik novdalarda hosil bо‘ladi. 
Kо‘p yillik novdalarda barglar hosil bо‘lmaydi. Doimo yashil bargli 
о‘simliklarning barglari 3-5 yillik novdalarda saqlanadi. 
Kurtakdan yangi novdalar bir yilda bir necha marotaba paydo 
bо‘lishi mumkin. Mavsumsiz iqlimli tropik yerlardagi daraxtlarda bir 
qancha vaqtgacha tinimdagi kurtaklar paydo bо‘lib turadi, sо‘ngra yil 
davomida bir necha marta ulardan yangi novdalar shakllanadi (95-
rasm).
183

---

Ularda yana yangi kurtaklar paydo bо‘ladi. Masalan, kauchuk 
beradigan Braziliya Geveya daraxti. Bunday novdalarning о‘sishi 
tashqi muhit ta’siriga bog‘liq bо‘lmagan hodisalar subtropik 
о‘simliklarda uchrashi mumkin. Masalan, choy butasi, bir yilda 3-4-
marotaba novdalarining yangidan о‘sishi mumkin. Demak, bir yilda 
bir necha marotaba yangidan о‘sishi vujudga kelgan novdalarni 
elementar novdalar deyiladi.