G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

93-rasm. Bir pallali gulsafsar (
Iris vicaria
) poyasining anatomik tuzilishi:
a – sxema; b – detal; v – po’stloq parenximasi va sklerenxima; g-ye – 
o’tkazuvchi bog’lam; d – o’zak. Shartli belgilar: GH – gidrotsit hujayra;
PP – po’stloq parenximasi; Px – parenxima, O’B – o’tkazuvchi bog’lam, 
N – nay; SK – sklerenxima; O – og’izcha, E – epiderma. 
O’B 
Px 
PP 
O’B 
Px 
N 
GH 
SK 
E 
O 
179

---

22-§ Novdalar tizimining paydo bо‘lishi, о‘sishi va shoxlanishi 
Ma’lumki, kо‘pchilik urug‘li va gulli о‘simliklarning novdalariga 
shoxlanish xosdir. Novda apeksida yon kurtaklarning erta paydo 
bо‘lishi, novdaning cheksiz shoxlanishidan dalolat beradi va 
о‘sayotgan novdaning о‘q qismida rezerf kurtaklarni paydo qiladi.
Novdalarning bо‘yiga о‘sishi va yon novdalarning paydo bо‘lishi 
kurtak hisobiga bо‘ladi, kurtaklarning belgilariga qarab 
klassifikatsiyalash mumkin. Novdalarning о‘sishi va shoxlanishi 
kurtaklarning yozilishi bilan bog‘liq. Kurtaklar joylashishiga qarab 1) 
uchki (terminal) va 2) yon (barg qо‘ltig‘ida) bо‘lishi mumkin. Yon 
kurtaklar asosiy poyaning uchki qismiga yaqin joydagi boshlang‘ich 
barglar qо‘ltig‘ida, ekzogen holatda, meristematik dо‘mboqchalar 
shaklida paydo bо‘ladi. 
Yon kurtaklar 3–5 boshlang‘ich barglar qо‘ltig‘ida (apeksdan 
pastga qarab sanaganda) paydo bо‘ladi. Kurtaklarning poyada 
joylashishi, barglarning joylashishi bilan bir xilda bо‘ladi. 
Kurtaklarning barglar qо‘ltig‘ida joylashishi muhim biologik 
ahamiyatga ega. 1) Barg kurtaklarni tashqi mexanik ta’sirlardan, 
qurishidan saqlaydi, ba’zida о‘sishiga yordam beradi, nam kamera 
hosil qiladi (soyabonguldoshlar, bug‘doydoshlar). 2) Barg kurtakni 
fotosintez jarayonida hosil bо‘lgan organik moddalar bilan 
ta’minlaydi.
Barg bilan kurtak doimo bir–birlariga yordam berib turmaydi. 
Ba’zida barglar kurtaklarning hayotchanligiga va yozilishiga 
tо‘sqinlik qiladi. Bitta bargning qо‘ltig‘ida asosan bitta kurtak bо‘ladi 
ba’zida esa bir qancha uchrashishi mumkin: bunday qо‘shimcha 
kurtaklarning paydo bо‘lishi barg qо‘ltig‘idagi meristemaning uzoq 
vaqt ishlashiga bog‘liq. Agar kurtaklar barg qо‘ltig‘ida birining ustida 
biri vertikal joylashsa – serial kurtaklar deyiladi (maymunjon, 
yong‘oq). Bunday serial kurtaklar ba’zida barobariga о‘sib shoxlarni 
hosil qiladi, ba’zida navbatma – navbat о‘sib kо‘p yillar davomida 
yon novdalarni hosil qilib boradi (94-rasm).
180

---