G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

16.3 –rasm. Muhofazalovchi seliklar (ustunlar) qurish 
Yotiqlikka ko‘ndalang qirqimlarda qatlamni tiklanish tomonidan selik 
chegaralari ustki qatlamda - 

burchak, mezozoyda - 
M

burchak, asos jinslarda - 

burchak bilan aniqlanadi. Qulash tomondan ustki qatlamda -

burchak, mezozoy 
qatlamda - 
M

, va asos jinslarda - 

. 
Qatlam yotiqligi bo‘yicha qirqimlarda selik chegaralari ustki qatlamda - 

, 
mezozoy qatlamlarda - 
M

va asos jinslarida 
Г
H
- chuqurlikkacha 

burchaklar 
bilan aniqlanadi. 
Г
H
- chuqurlikdan pastida gorizontga 

90
burchak ostida 
chiziqlar bilan selik chegaralari aniqlanadi. 
Chuqurlik 
Г
H
- quyidagicha aniqlanadi: 





H
tg
tg
tg
tg
H
Г
*
+
−
=
(16.1) 
bu yerda 

- qatlamni tiklanish tomonidan siljish burchagi; 

H
- selikni pastki 
chegarasidan asos jinslarini mezozoy qatlami bilan kontaktgacha bo‘lgan masofa. 

---

286 
Qiyaligi katta qatlamlarda obektlarni himoyalash uchun selikning tepa 
chegarasi yotiqligiga ko‘ndalang qirqimlarda ustki qatlamda - 

, asos jinslarida 

burchaklari bilan, pastki chegara havfsiz qazish chuqurligi bilan aniqlanadi.
Qatlam yotiqligi bo‘yicha selik chegaralari ustki qatlamda 

burchak bilan va 
asos jinslarida 

90
burchak bilan aniqlanadi (16.4 -rasm). 
16.4 –rasm. Qatlam yotiqligi burchagi yotishi 
Jinslarning siljishi ro‘y berishi mumkin bo‘lgan qo‘shqatlamli konlarda tikka 
stvollarni va muhim obektlarni himoyalash uchun yer yuzasidan qo‘shimcha selik – 
tayanchlar qo‘riqlovchi obektning qatlamni yotish tamonidan quriladi. Selik – 
tayanch chegaralari qatlam yotish tamonidan 
3
n
H
H
S
у
=
chuqurlikda 
joylashtiriladi. Bu yerda 
S
H
- qatlam og‘ish burchagi, ustki qatlam qalinligi va 
mezozoy qatlam qalinligiga bog‘liq chuqurlik. (

=
15

va 
m
h
h
m
20
5

=
+
, 

---

287 
m
H
S
50
30

=
, 

=
45

da 
m
H
S
200
110

=
va 

=
60

da 
m
H
S
285
155

=
); 
n
- 
qazilayotgan qatlam soni. 
Qatlam yotiqligi bo‘yicha selik – tayanch o‘lchami 
у
H
- chuqurlikda 
muhofazalovchi selik o‘lchami EB ga teng olinadi. 
Yotiqlik bo‘yicha selik – tayanch o‘lchami AB yotiqlik bo‘yicha 
muhofazalanayotgan maydon o‘lchamiga teng olinadi. 
Plandagi havfli siljish zona chegaralari shakli shuni ko‘rsatadiki muldaning 
asosiy kesimlarida siljish burchaklari 

burchagi va berma chegaralari o‘rtasida 
quyidagicha bog‘liqlik bor; 





2
2
2
2
sin
cos
ctg
ctg
ctg
+
=

(16.2) 





2
2
2
2
sin
cos
ctg
ctg
ctg
+
=

; (16.3) 
Qatlam yotiqligiga nisbatan diogonal joylashgan cho‘ziq ob’yektlarni 
muhofaza qilish uchun seliklarni qurishda vertikal kesmalar usulidan foydalanilib 
ular berma chiziqlariga perpendikulyar va ob’yektni harakterli joylaridan 
o‘tkaziladi. Bu kesmalarda 


va 


burchaklari qiymati yuqoridagi formula 
yordamida aniqlanadi yoki “ob’yeklarni muhofazalash qoidalari” yo‘riqnomasidagi 
nomogrammadan olinadi. Temir yo‘lni qo‘riqlash uchun seliklarni qurishda I-I, 0-
II, 0-III, 0-IV va V-V kesmalardan foydalaniladi. Har bir kesmada qatlamni tiklanish 
va yotish tomonlarida 


va 


burchaklari ostida selik chegaralari aniqlanib 
gorizontal o‘lchami planga qo‘yiladi. Planda topilgan nuqtalar 1-2-3-4-5-
1
2
3
4
5

−

−

−

−

−
larni o‘zaro tutashtirib selik konturini aniqlanadi (16.5-расм) 
Ayrim hollarda vertikal kesmalar usuli o‘rniga perpendikulyarlar usulidan 
foydalaniladi. Bu usulda planda selik o‘lchamlari analitik usulda topiladi. Bermaga 
perpendikulyar uzunligi quyidagicha aniqlanadi:
a) qatlamni tiklanish tomonida 





tg
ctg
ctg
h
H
hctg
q
в
cos
1
)
(

+

+
+
=
(16.4) 
b) qatlamni yotish tomonida 

---

288 





tg
ctg
ctg
h
H
hctg
n
cos
1
)
(

−

−
+
=

(16.5)