G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

16.3. Obektni himoya qilishning tog‘ – kon choralari 
Yer yuzasi va obekt asosi deformatsiyasini kamaytirish maqsadida kon ishlarini 
maxsus usullarda olib boriladi va kon bosimi boshqariladi. Tog‘ kon choralariga 
quyidagilar kiradi:
-
 
obekt asosidagi yer yuzasi deformatsiyasini kamaytirishga olib keluvchi maxsus 
kon ishlari usulidan foydalanish; 
-
 
havfsiz qazish chuqurligidan pastda kon ishlarini olib borish; 
-
 
obektlarni himoya qilish maqsadida himoya ustunlarini qoldirish. 
Kon ishlarini maxsus usulda olib borishni quyidagicha klassifikatsiya qilish 
mumkin: 
1)
yer yuzasi deformatsiyasini har qanday yo‘nalishda kamaytiruvchi bitta yoki 
bir nechta qatlamni qazishda qo‘llaniladigan kon ishlari usullari. Bunday 
usullarga quyidagilar kiradi: qazib olingan bo‘shliqni to‘ldirish, yuzasi 
bo‘yicha zahirani qisman qazish, qatlamlarni ma’lum ketma –ketlikda qazish. 
2)
inshootlarga 
nisbatan havfli bo‘lgan yo‘nalishlarda deformatsiyani 
kamaytirishni ta’minlovchi kon ishlarining maxsus usullari. 
Qazib olingan bo‘shliqni to‘ldirish qatlamni qalinligini effektivligini kamaytiradi. 
Zahirani maxsus usullar bilan qazishda to‘ldiruvchi material sifatida tez 
qotadigan qorishmadan foydalanish kamerali qazish tizimida qatlamning effektiv 
qalinligini 5 % ga kamaytiradi. Gidro-to‘ldiruvchilardan foydalanish Donbassda 
effektiv qalinlik qazib olinadigan qalinlikdan 25 – 30 % ni tashkil qiladi. 
Qator kapitalistik davlatlarda zahirani sirti bo‘yicha qisman qazish usuli keng 
ko‘lamda foydalanililadi. Bizning davlatda va MDH davlatlarida ushbu usul alohida 
obekt ostini qazishda ishlatiladi. 

---

284 
Zahiralarni qisman qazib olish usuli lava oraliq seliklarini qoldirmasdan qazish 
usuliga nisbatan yer yuzasi deformatsiyasini 5 – 10 marta kamaytiradi. 
Agar kon ishlarini maxsus tizimlaridan foydalanish kerakli natija bermasa, 
obektni himoyalash maqsadida yer qa’rida muhofaza seliklari (ustunlari) qoldiriladi. 
Himoyalanadigan maydon o‘z ichiga obekt maydonini va muhofazalovchi berma 
maydonini kiritadi. Muhofazalovchi berma kengligi qo‘riqlanayotgan obektning 
kategoriyasiga bog‘liq. Hamma qo‘riqlanadigan obektlar muhofazalovchi seliklarni 
(ustunlarni) qurish bo‘yicha to‘rtta asosiy kategoriyaga bo‘linadi. 
I kategoriya: 
 
3
10
2
−



, 
 
3
10
4
−


i
, muhofazalovchi berma kengligi 20 metrga 
teng deb olinadi. 
II kategoriya: 
 
3
10
)
0
.
4
1
.
2
(
−


=

, 
 
3
10
)
0
.
6
1
.
4
(
−


=
i
berma kengligi 15 metrga 
teng deb olinadi. 
III kategoriya: 
 
3
10
)
0
.
6
1
.
4
(
−


=

, 
 
3
10
)
0
.
8
1
.
6
(
−


=
i
berma kengligi 10 metrga 
teng deb olinadi. 
IV kategoriya: qolgan obektlarning hammasi uchun berma kengligi 5 metrga 
teng deb olinadi. 
Bir guruh obektlar uchun muhofazalovchi maydonni aniqlash uchun 
muhofazalovchi obekt tomonlariga parallel qilib berma kengligiga teng masofada 
ko‘pburchak quriladi. Agar binoning uzun tomoni qatlam yotiqligi yo‘nalishidan 

0
yoki 

90
farq qilsa, obektlar atrofida planda qatlam yotiqligi chizig‘iga parallel va 
perpendikulyar chiziqlar o‘tkazilib kontur yasaladi. 
Muhofazalovchi seliklar (ustunlar) ni vertikal kesmalar yoki grafo – analitik 
usulda (perpendikulyarlar usulida) qurish mumkin (16.3 -rasm). 

---

285