G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

15.3. Syomka (ish) tarmoqlari punktlarini barpo qilish 
Karyer maydonida bir xil joylashtirilgan tafsilot syomkasi va turli texnik 
masalalarni yechish uchun foydalaniladigan punktlar, syomka (ish) asosi punktlari 
deyiladi. Syomka tarmoqlari asosiy punktlardan va qo‘shimcha topiladigan syomka 
nuqtalaridan iborat.
Syomka asosi punktlarini analitik tarmoq (uchburchaklar zanjiri, markaziy va 
boshqa sistemalar) asosida, geodezik kestirmalar, qutbiy usulda, teodolit yo‘llari, 
bilan to‘g‘ri burchakli to‘rini qurish bilan va profil chiziqlar bilan, analitik 
fototriangulyatsiya yordamida barpo qilish mumkin. 
Syomka asosini barpo qilish usulini tanlash, joy relyefiga, kon o‘lchamlariga, 
karyerning chuqurligi va konfiguratsiyasiga, qazib olish usuliga bog‘liq. Qator 
hollarda yuqorida keltirilgan uslublardan aralash qilib (kombinatsiyalangan) qilib 
foydalaniladi. Karyer syomka asosi punktlari tarmoqlari zichligi, tayanch tarmoqlari 
punktlarini ham hisobga olganda turlicha bo‘lishi mumkin.
Topografik syomka amaliyotiga asosan 1 km
2
ga 1:2000 masshtabdagi syomka 
uchun eng kamida 10 ta punkt va 1:1000 masshtabdagi syomka uchun eng kamida 
16 ta punkt bo‘lishi kerak. Syomka nuqtalari soni syomka jarayonida aniqlanib u 
ham syomka masshtabiga, kare’r chuqurligiga va konfugiratsiyasiga bog‘liq bo‘lib, 
nuqta asbobdan reyka nuqtagacha optimal masofalarni ta’minlaydigan bo‘lishi 
kerak. 
Planli syomka asoslari tayanch tarmoqlari asosida yagona koordinatalar 
sistemasida rivojlantiriladi. Syomka asosi nuqtalarning o‘rnini o‘rta kvadratik xatoni 
tayanch tarmoqlari punktlariga nisbatan 1:1000 masshtabda - 0,2 metr va 1:2000 
masshtabda – 0,3 metr dan katta bo‘lmasligi kerak. Nuqtalarning balandligini topish 
xatoligi hamma hollarda ham 0,1 metr dan katta bo‘lmasligi kerak. Syomka asosi 
nuqtalarini doimiy va vaqtincha markazlar bilan mahkamlanadi. 

---

267 
Doimiy markazlar bilan ishlamaydigan pog`ona bortlarida joylashgan, sanoat 
zahirasi konturlaridan tashqarida joylashgan, eski ichki va tashqi ag‘darmalarda 
joylashib va uzoq muddat saqlanishni ta’minlaydigan punktlar mahkamlanadi. 
Vaqtinchalik markazlar bilan karyerning ishchi qismida joylashgan syomka 
nuqtalari mahkamlanadi, ya’ni ishchi pog`onalarda, tashqi va ichki ag‘darmalarda 
va boshqa.Doimiy belgilar temir trubka, relslar, metal sterjinlardan iborat bo‘lib, 
skvajina yoki chuqurlikka betonlangan bo‘ladi. Skvajina yoki kotlovanning 
chuqurligi yaxlash qatlamidan 0,5 metrga ko‘proq bo‘lishi kerak, umumiy chuqurlik 
1 metrdan kichik bo‘lmaslik kerak. 
Vaqtincha belgilar temir, trubka, sterjin va yog‘och qoziqlardan iborat bo‘lib, 
ularning uzunligi 0,2 dan 0,5 metrgacha bo‘lishi mumkin. Belgilarning markazi 
krestik bilan, yoki nuqta bilan, yog‘och qoziqlarda mix bilan ko‘rsatilishi mumkin.
Balandlik syomka tarmoqlarini planli syomka asosi nuqtasining balandliklarini 
aniqlash orqali barpo qilinadi. 
Syomka nuqtalarining balandliklarini geometrik nivelirlash yoki trigonometrik 
nivelirlash orqali aniqlanadi, shuningdek analitik trangulyatsiya usulida ham 
aniqlasa bo‘ladi. Nivelir yo‘llarini tayanch punkti oraliqlarida o‘tkazilib, yo‘l 
uzunligi 4 km dan oshmasligi kerak.
Texnik nivelirlashni asbobni 2 ta gorizontda yoki ikki tamonlama reyka 
yordamida o‘tkaziladi. Nivelir bilan reyka oralig‘i 150 metrgacha ruxsat beriladi. 
Nivelir yo‘llaridagi bog‘lanmaslik 
L
50
(L – yo‘l uzunligi, km da). 
Trigonometrik nivelirlashda nisbiy balandlik ikki marta aniqlanadi, to‘g‘ri va teskari 
yo‘nalishda. To‘g‘ri va teskari yo‘nalishdagi nisbiy balandliklar farqi 
l
3
,
0
(santimetr) – uzunlik 1000 metrgacha bo‘lganda, 
l
2
,
0
- uzunlik 2000 gacha 
bo‘lganda. 
Bog‘lanmaslik qiymati: 
 
n
l
f
h


=
04
,
0
;
bu yerda 
 
l
- yo‘l uzunligi, m; n – yo‘ldagi chiziqlar soni. 

---

268 
Agar boshlang‘ich nuqtadan nisbiy balandlik aniqlanayotgan nuqtagacha 700 
metrdan uzoq bo‘lsa, nisbiy balandlikga tuzatmalar (yer egriligiga va refraksiyaga)
“+” ishora bilan kiritilib quyidagicha aniqlanadi: 

cos
42
,
0
2
R
d
f

=
; 
bu yerda d – aniqlanayotgan punktgacha gorizontal masofa; R – yer radiusi, 
6370 km; 

- vizirlash chizig‘ining qiyaligi. 
Trigonometrik nivelirlash aniqligi quyidagicha topiladi: 



2
2
4
2
2
cos
tg
m
p
L
m
m
L
h
+
=
(15.1)