G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
 
15.2.Karyerlarda tayanch tarmoqlarini barpo qilish 
Ochiq konlarda planli va balandlik geodezik asos punktlari triangulyatsiya yoki 
poligonometriya va nivelirlash usullarida barpo etiladi. 
Karyerlarda tayanch tarmoqlari 1962 – yil qabul qilingan klassifikatsiya 
bo‘yicha barpo qilinib, ular quyidagilarga bo‘linadi: 

---

264 
1) davlat geodezik tarmoqlari (triangulyatsiya, poligonometriya va nivelirlashning I, 
II, III, IV klasslari). 
2) triangulyatsiya va poligonometriyaning 1 va 2 – razryadli zichlash tarmoqlari. 
Qoida tariqasida korxona hududidagi tayanch tarmoqlari aslida zichlash 
tarmoqlari bo‘lib, ular davlat geodezik tarmoqlari asosida barpo qilingan bo‘ladi. 
Tayanch tarmoqlarini konstruksiyalari qatlam formasiga, relyefga, kon ishlari 
harakteriga bog‘liq bo‘lib ular uchburchakli, to‘rtburchakli, markaziy sistema 
ko‘rinishlarida va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. 
Zichlovchi analitik tarmoq barpo qilishda quyidagi talablarga amal qilishi kerak 
(15.1-jadval): 
15.1-jadval
Talablar
1 razryad
2 
razryad 
Tomon uzunliklari, km:
O’rta kvadratik xato, burchakda, sekund: 
Uchburchakda bog‘lanmaslik, burchakda, sekund:
Uchburchakdagi minimal burchak, burchak 
gradusda: 
Zanjirda:
Yaxlit tarmoq: 
Nisbiy xato (nisbatan bo‘shang joyda tomon uzunligi 
orqali aniqlanadi): 
2 – 5 
5`` 
0
2


30

20
200
1
0,5 – 3 
10`` 
0
4


30
1000
1
Karyerlarda marksheyderlik ishlari hajmining kattaligini va turliligini hisobga 
olib, har bir alohida joylashgan kon korxonalarining kattaligi va chuqurligidan qat’iy 
nazar ularning maydonlarida eng kamida ikkita tayanch punkti bilan, yirik 
karerlarda uchta punkt bilan ta’minlangan bo‘lishi shart.

---

265 
Tayanch tarmoqlarini barpo qilishda quyidagi shartlarga amal qilish kerak: 
- karyer ag‘darma va bortlarida punktlar bir xil uzunliklarda joylashishi kerak; 
- har bir punktni kon ishlari teritoriyasidan ko‘rininshini ta’minlash; 
- punktlarni uzoq muddat saqlanishini ta’minlash; 
- ish olib borilmaydigan bortlarga punktlarni nisbatan yaqin joylashtirish; 
- kon ishlari rivojlanish perspektivini va yerni rekultuvatsiya qilishini hisobga 
olish. 
Tayanch tarmoqlarining ko‘rinishi, aniqlik me’yorlari va punktlarni 
mahkamlash usullari marksheyderlik ishlari yo‘riqnomasida keltirilgan. 
Marksheyderlik ishlarini kerakli aniqlik bilan ta’minlash uchun tayanch tarmoqlari 
punktlarini o‘zaro joylashishini asosiy marksheyderlik planni masshtabida 0,1 mm 
dan katta bo‘lmagan xatolik bilan aniqlash kerak. 
Karyer hududida asosiy geodezik punktlar bo‘lmasa tayanch tarmoqlari 
punktlarini 1 va 2 razriyadli mustaqil tarmoq ko‘rinishida ko‘rishadi. Shu bilan birga 
bir – biridan ko‘pi bilan 10 ta uchburchak narida bo‘lgan uchburchaklarning eng 
kamida 2 ta bazis tomoni o‘lchanadi. Triangulyatsion tayanch tarmoqlari 
poligonometrik bilan almashtirilishi mumkin.
Agar karyerga tegishli maydonda qurilmalar ko‘p bo‘lsa, o‘rmonzor bo‘lsa u 
holda tayanch tarmog‘i punktlarini poligonometrik usulda barpo qilinadi. Poligon 
formasi iloji boricha chiziq formaga ega bo‘lib, o‘rta qismida burchak 

135
dan 
kichik bo‘lmasligi va o‘rtacha tomon uzunligi 0,5, 0,3, 0,2 km bo‘lishi kerak.
Poligonometrik yo‘llarni o‘tkazishda yo‘qori aniqlikdagi asboblardan 
foydalanilib burchakdagi bog‘lanmaslik: berk yo‘llarda 
n
5
, 
n
10
, va ochiq 
yo‘llarda
n
20
dan oshmasligi kerak, bu uerda n – o‘lchangan burchaklar soni; 
chiziqli bog‘lanmaslik 4 – klass yo‘llarda 1 : 25000 dan oshmaslik kerak. 
Boshlang‘ich punktlar oralig‘idagi yo‘l uzunligi 10 km dan oshmasligi, 
bog‘lovchi nuqtalar oralig‘i 5 – 7 km dan oshmasligi kerak.
Balandlik tayanch tarmoqlari punktlari III – IV klass nivelirlash usulida 
aniqlanadi. Har bir alohida joylashgan korxona hududida eng kamida 2 ta reper 

---

266 
bo‘lishi shart, punktlarning o‘zaro nisbiy balandliklarini aniqlash xatoliklari 1 sm 
dan oshmasligi kerak.