G. N. Maxmudova innovatsion iqtisodiyot

12.2.
 
Innovatsion biznesni rivojlantirishning xorij tajribasi 
Bugun har bir mamlakat ilgʻor iqtisodiyot nazariyasiga asoslangan oʻz 
milliy innovatsiya tizimini yaratishga intilmoqda. Bir necha rivojlangan va 
rivojlanayotgan davlatlarning muvaffaqiyatli va kutilgan natijani bermagan 
tajribasini tahlil qilinganda har qaysi mamlakatda bu tizimni rivojlantirish 
strategiyasi amaldagi davlat makroiqtisodiy siyosati, me’yoriy-huquqiy 
qonunchilik, toʻgʻridan-toʻgʻri va bevosita davlat boshqaruvi shakllari, ilmiy-
texnologik va sanoat salohiyati, ichki tovar va mehnat bozorining holati, 
tarixiy-madaniy rivojlanish darajasi bilan uygʻunlikda belgilanganini koʻrish 
mumkin.
Mamlakatda 
qulay 
tadbirkorlik 
muhitini 
yaratmay, 
samarali 
innovatsion rivojlanishga erishish mumkin emas. 
Qulay tadbirkorlik muhitini shakllantirmasdan innovatsiya loyihalarini 
davlat tomonidan moliyalashtirishni kuchaytirish past samaradorlik 
koeffitsientiga ega boʻladi. 
Milliy innovatsiya tizimi yaratilishi ilmiy tadqiqotlarning tijoratlashishi 
uchun qulay sharoitlar shakllanishiga olib keladi. 
Innovatsiya tizimlarini tashkillashtirish va ularning amal qilish 
printsiplari xorijiy mamlakatlarda rivojlanish modellariga qarab, turli 
darajada farqlanadi. Mavjud tizimlarni oʻzimizga koʻr-koʻrona koʻchirish 
kutilgan samarani bermaydi. Yaxshisi, oʻsha davlatlarda bu institutlar uygʻun 
ishlashini va oʻzaro aloqalarni oʻrnatish mexanizmini oʻrganish kerak 
Muvaffaqiyatli innovatsion rivojlanishning bosh omili iqtisodiyotga 
yangi texnologiyalarni singdirish qobiliyati (absorbtion ability) boʻlib, bu 
innovatsiyani oʻzlashtirish va qoʻllash uchun qulay muhit yaratilishidan 
dalolat beradi. 
MDH davlatlarida yaqin vaqtgacha innovatsion faoliyat faqat 
byudjetdan moliyalashtiriladigan va rejalashtirishtirilib boshqariladigan yirik 
davlat muassasalarida amalga oshirilgan, lekin innovatsion jarayonning 
oʻziga xos xususiyatlari va qonuniyatlari hisobga olinmagan. 
Innovatsion biznes – aslida kichik biznesining eng himoyaga muhtoj 
boʻlagidir. 
Ilmiy – texnik yangiliklarni (innovasiyalarni) yaratish jarayoni fan, 
texnika, tadbirkorlik va boshqaruvni birlashtiradi. 

---

189 
Oʻzbekiston Milliy innovatsion tizimiga juda oʻxshash tuzilmaga ega 
Belarus milliy innovatsiya tizimi tajribasi shuni koʻrsatmoqdaki, 
rivojlanayotgan iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik sektoriga tadqiqotlar olib 
borish uchun byudjet mablagʻlarini ajratish innovatsion mahsulotlar ishlab 
chiqarish hajmini oshirishda tez natija beradi. 
Qozogʻiston tajribasidan ma’lum boʻlishicha, moliyalashtirishning 
venchurli mexanizmini joriy etish murakkab vazifa boʻlib, jiddiy 
harakatlarni, oʻzgarishlar va vaqtni talab etadi. 
AQSHning ushbu yoʻnalishdagi tajribasi yuqori ichki raqobat 
iqtisodiyotda oʻz-oʻzidan innovatsiya korxonalari mustaqil ravishda paydo 
boʻlishiga olib kelishini, yuqori malakali mutaxassislar (ya’ni, universitetlar) 
qulay makon (laboratoriyalar, ilmiy-tadqiqot institutlar)da va qulay muhit 
(innovatsion 
klasterlar)da 
barakali 
ishlashini 
va 
innovatsiyalarni 
rivojlantirishini isbotladi. 
Evropa Ittifoqida shuni koʻrish mumkinki, faol moliyalashtirish 
(YaIMning kamida 3 foizi miqdorida) innovatsiya salohiyatini, unga a’zo 
mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishini kuchaytirdi. 
Germaniya tajribasi bilvosita qoʻllab-quvvatlash toʻgʻridan-toʻgʻri 
boshqarishdan samaraliroq boʻlishini, ilm-fan, ishlab chiqarish va bozorning 
integratsiyalashuvi mamlakat innovatsiya tizimi elementlari hamkorligining 
eng samarali shakli ekanligini, har bir investitsiya innovatsion yoʻnaltirilgan 
boʻlishiga harakat qilish kerakligini koʻrsatdi. 
Buyuk Britaniya tajribasiga qaraganda, hozirgi iqtisodiyotda fanlararo 
tadqiqotlar va ishlanmalarning natijadorligi tor yoʻnalishli loyihalarnikiga 
nisbatan yuqoriroqdir. 
Finlyandiya tajribasiga asoslansak, siyosatni tubdan oʻzgartirib, 
mamlakatni taraqqiyotning innovatsiya yoʻliga burish qisqa fursatda uni 
dunyodagi yetakchi iqtisodiyotlardan biriga aylantirishi mumkin. 
Finlyandiyani innovatsion rivojlanishida 1980 yillarda tashkil etilgan 
Sitra innovatsion fondi venchur moliyalashda muhim oʻrin tutdi, ushbu 
fondning maqsadi boʻlib iqtisodni raqobatbardoshligini rivojlantirish, 
iqtisodni barqaror rivjlanishini, mamlakatda ishbilarmonlik faoliyatini 
kuchaytirish va finlyandiya korxonalarini xalqaro hamkorligini kuchaytirish 
xizmat qiladi. Finlyandiya milliy innovatsion tizimining davlat segmentida 
ikkita hal qiluvchi vazirliklarni boʻlishi katta ahamiyat kasb etadi. Ta’lim va 

---

190 
madaniyat vazirligi ilm boʻyicha siyosatga javob bersa, Finlyandiya 
akademiyasi esa ilmiy tekshirishlarni moliyalashtirishga yoʻnaltirish uchun 
asosiy mexanizm hisoblanadi.
Bandlik va iqtisodiyot vazirligi texnik va innovatsion siyosatga mas’ul 
boʻlib, moliyalashtirishga yoʻnaltirish uchun asosiy mexanizm Tekes xizmat 
qiladi. Tekes agentligi mamlakatni rivojlantirishda muhim institut sanalib, 
izlanuvchilar hamjamiyatini sanoat va servis sektorlarini qoʻllab quvvatlaydi. 
Tekes har yili Finlyandiyadagi 60 %dan koʻp innovatsion loyihalarni 
moliyalashtiradi, ularning 80 %i samarali natijaga ega boʻldi. SHuningdek 
Finlyandiyada texnopolis yaratishga katta ahamiyat berilgan, dunyodagi yirik 
va birinchilardan boʻlgan, dunyoda oʻzining oʻlchamlari bilan lol qoldirgan 
“Texnopolis” tarmogʻi yaratilgan. “Texnopolis” tarmogʻida 18 ta ilmiy va 
texnologik parklar kiradi va ulardan 2 tasi mamlakat tashqarisida joylashgan. 
Isroil innovatsion mahsulotlarni kommertsiyalashtirish va bozorga 
chiqarish uchun eng qulay sharoitlar yaratgan mamlakatdir. Xususan, Isroil 
bugungi kunda texnologik jihatdan eng rivojlangan mamlakatlaridan biri 
hisoblanadi. Har bir gʻoyani amalda ishlaydigan, doimiy va yuqori daromad 
keltiradigan texnologiyaga aylantirish bu yerdagi biznes uchun an’anaga 
aylangan. Isroil innovatsiyalar rivojiga sharoit yaratish boʻyicha Global 
Innovation Index – 2017 reytingida 17-oʻrinni egalladi. U bir paytlar 
parchalanayotgan sobiq SSSRdan koʻplab malakali mutaxassislarni qabul 
qilib, ilmiy-texnik jihatdan jadal ilgarilab ketdi. 1989-90 yillarda bu 
mamlakatga 200 mingdan ortiq muhandis va olim koʻchib kelgan. 
Isroilning rivojlanganlik darajasini quyidagi faktlar bilan tavsiflash 
mumkin: 

unda har yili 15-20 ta yangi nanotexnologiya yaratiladi va 
oʻzlashtiriladi, ular orasida ekologik jihatdan xavfsizlari ham bor. Bu ilm-fan 
va innovatsiyalarga xarajatlar yuqoriligi (mamlakat YaIMning 4,4 foizi 
atrofida) bilan bogʻliq 

aholisining malakaviy ma’lumoti boʻyicha Isroil dunyoda AQSH va 
Kanadadan keyin uchinchi oʻrinda turadi 

ilmiy unvonlarga ega xodimlar barcha ishlovchilarning 25 foizini 
tashkil etadi 

har ming kishining 145 nafarini olimlar tashkil qiladi. Bu koʻrsatkich 
Yaponiyada 70 tadan, AQSHda 85 tadan oshmaydi 

---

191 

har ming kishiga 109 sahifa ilmiy ish toʻgʻri keladi 

aholi jon boshiga berilgan patentlar soni boʻyicha Isroil dunyoda 
birinchi oʻrinda 

mamlakatda aholi umumiy soniga nisbat boʻyicha qaralsa, dunyodagi 
eng koʻp startaplar toʻgʻri keladi. Isroil yuqori texnologik va innovatsion 
kompaniyalar soni boʻyicha AQSHdan keyingi yetakchi oʻrinni band etgan. 
Unda har kuni 12 ta, yil davomida 4000 dan ziyod shunday kompaniyalar 
paydo boʻladi 

Isroil, AQSHdagi Silikon vodiysini istisno etganda, dunyodagi yuqori 
texnologik kompaniyalarning eng katta kontsentratsiyasiga, ya’ni zich 
joylashuviga ega 

Isroil AQSHdan keyin NASDAQ birjasida kotirovkalanadigan 
kompaniyalarning eng koʻp soniga ega 

Isroil bir innovatsion korxonaga davlat tomonidan kiritiladigan 
investitsiyalar hajmi boʻyicha jahonda AQSHdan keyin ikkinchi oʻrinda 

u aholi jon boshiga yangi ochilgan biotexnologik kompaniyalar soni 
boʻyicha ham eng yuqori foizga ega 

Isroil tadbirkorlik rivojlanishi boʻyicha jahonda uchinchi oʻrinni zabt 
etgan. Unda ayollar, 55 yoshdan oshganlar soni boʻyicha birinchi oʻrinni 
egallaydi 

Isroil kosmik kemalarni Sharqdan Gʻarbga, ya’ni Yer aylanishiga 
qarama-qarshi yoʻnalishda uchira oladigan yagona davlatdir. Bu 
raketalarning dushman qoʻshni hududlar ustidan uchib oʻtishini istisno etish 
imkonini beradi. 
Umuman, innovatsiyalarga asoslangan iqtisodiyot Isroilga mintaqadagi 
eng yuqori turmush darajasini ta’minladi. Aholi jon boshiga YaIM 2020 yili 
33,8 ming AQSH dollarini tashkil etgan. 
Isroilda turli sohalarda texnologiyalarni ishlab chiqish bilan 
shugʻullanuvchi sanoat kompaniyalari va universitetlar kontsortsiumlarini 
moliyalashtiradigan talay jamgʻarmalar, davlat dasturlari, infratuzilmalar 
mavjud. Sirasini aytganda, bu zamindagi innovatsiya tizimi olim va 
muhandislarga oʻz kashfiyotlari asosida kichik firma ochishlari, keyinchalik 
ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini, ya’ni oʻz innovatsion 
mahsulotlarini bozorda sotishlari uchun qulay imkoniyatlar yaratgan. 

---

192 
XXI asrning boshlarida jahonning 20 dan ortiq (AQSH, Yaponiya, 
Koreya Respublikasi, Finlyandiya, Shveytsariya va b.) mamlakati 
innovatsion iqtisodiyotga ega mamlakatlari sifatida tan olindi. Ushbu 
rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti quyidagi xususiyatlari bilan alohida 
guruh sifatida ajratiladi: 

ilmiy tadqiqotlarga asoslangan bilimlarga ega boʻlish, yangi 
texnologiyalar yaratish va ularni amaliyotga qoʻllashga e’tibor qaratish; 

fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ommalashtirishni ta’minlab 
beruvchi axborot infratuzilmasini yaratishni jadallashtirish; 

yangi texnologiyalar asosida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish va 
ishlab chiqarish raqobatbardoshligini oshirish; 

innovatsiyalarni ishlab chiqarish va boshqaruvdan tashqari boshqa 
sohalarga ham joriy etishga olib keluvchi ijtimoiy tarkibni oʻzgartirish; 

yangi bilimlarni muntazam ravishda oʻzlashtirish jarayonini yoʻlga 
qoʻyish. 
Mamlakatlarni amalga oshirayotgan innovatsion siyosatiga qarab uch 
guruhga ajratish mumkin (37-rasm).