30
boradi. Generator kuchlanishining ortishi rostlagichning chulg‘ami 7 dagi tok
kuchini ham ortishiga va o‘zak 3 ni kuchli magnitlanishiga olib keladi. Bu
jarayon davom etib, generator kuchlanishi
U
G
ning qiymati rostlanish
kuchlanishi
U
R
dan (
U
G
> U
R
), ortgan, ya’ni o‘zak 3 magnit maydonining
tortish kuchi prujina 6 ning tortish kuchidan ortgan vaqtda kontakt 2 uziladi.
Kontakt 2 uzilishi bilan generatorning uyg‘otish chulg‘ami zanjiriga ketma-ket
qo‘shimcha qarshilik
R
Q
ulanadi, natijada uyg‘otish chulg‘amidan o‘tayotgan tok
miqdori keskin kamayadi. Bu esa o‘z navbatida, uyg‘otish chulg‘ami atrofidagi
magnit oqimining susayishiga va generatorning stator chulg‘amlarida
induksiyalanayotgan EYUK qiymati, demak kuchlanishning taxminan 0,1-0,4 V
ga kamayishiga olib keladi. Generator kuchlanishining pasayishi bilan rostlagich
chulg‘ami 7 dan o‘tayotgan tok va o‘zak 3 dagi magnit maydonning tortish kuchi
kamayadi va natijada prujina 6 ning tortish kuchi ta’sirida rostlagich kontaktlari
yana tutashadi. Tok uyg‘otish chulg‘amiga yana qarshiligi kam bo‘lgan zanjir,
ya’ni yakorcha va yarmo orqali uzatiladi, uyg‘otish chulg‘amidan o‘tayotgan tok
ortadi, uning atrofida hosil bo‘layotgan magnit oqim kuchayadi va, demak,
generatorning kuchlanishi yana o‘sadi. Generator kuchlanishining o‘sishi
rostlagich chulg‘amidan o‘tayotgan tok kuchini oshiradi, o‘zakning magnitlanishi
kuchayadi va u yana yakorchani o‘ziga tortib, kontaktlarni uzadi. Shunday qilib,
elektromagnit rostlagich ishlayotganda uning kontaktlari davriy ravishda tutashib-
uzilib turadi va rotorning aylanishlar chastotasiga bog‘liq holda, uyg‘otish
tokining qiymatini o‘zgartirib turadi. Generatorning kuchlanishi esa o‘zining
o‘rtacha qiymati atrofida o‘zgaradi (1.24-b rasm).
2
)
(
min
max
'
U
U
U
rt
o
.
Agar kontaktlarning tutashish-uzilish chastotasi bir sekundda 30 martadan
kam bo‘lmasa, kuchlanishning tebranishi amalda sezilmaydi va u belgilangan
o‘zgarmas qiymatga ega degan tasavvur hosil qilsa bo‘ladi.
Generator kuchlanishining o‘rtacha qiymati
U
o‘rt
ni kontaktlarni uzilish
sharti, ya’ni o‘zakning magnit kuchi
F
m
bilan, prujinaning tortish kuchi
F
pr
larning tengligi asosida aniqlash mumkin:
F
m
= F
pr
, (1.12)
O‘zakning magnit tortish kuchi
F
m
= c
1
F
2
Bu yerda
s
1
- proporsionallik koeffitsiyenti,
F
- rostlagich o‘zagidagi magnit
oqimi.
Magnit zanjiriga taalluqli Om qonuniga ko‘ra
31
Ф
R
C
М
2
Bunda
- rostlagich chulg‘amining o‘zakni magnitlovchi magnityurgizuvchi
kuchi ,
R
M
= s
2
rostlagich o‘zagi va yakorcha orasidagi tirqish
ga
proporsional bo‘lgan magnit qarshilik,
c
2
-
proporsionallik koeffitsiyenti.
Demak,
2
2
2
2
1
2
1
c
Ф
c
Ф
c
F
F
“
pr
.
с
с
с
2
1
belgilash kiritib, rostlagichning asosiy tenglamasini quyidagi
ko‘rinishga keltiramiz :
pr
F
c
. (1.13)
Yuqorida aytilganidek, rostlagich chulg‘ami generatorga parallel ulangan va
unga generatorning rostlanayotgan kuchlanishi uzatiladi. Demak, rostlagich
chulg‘amininng magnit yurgizuvchi kuchi
o
o
rt
o
o
o
r
U
i
'
.
Bunda
i
o
- chulg‘amdan o‘tayotgan tok ,
o
- chulg‘amdagi o‘ramlar soni,
r
o
-
chulg‘am qarshiligi.
Endi
ifodasini (1.13) ga qo‘ysak
pr
o
o
rt
o
F
c
r
U
'
Bu tenglamani
U
o‘rt
ga nisbatan echsak, generatorning rostlanayotgan
kuchlanishining asosiy tenglamasini hosil qilamiz
pr
o
o
F
r
c
U
. (1.14)
(1.14) ifodadan ko‘rinib turibdiki, agar rostlagich chulg‘ami qarshiligi
r
o
ni
temperatura ta’sirida o‘zgarishi hisobga olinmasa, generatorning rostlanayotgan
kuchlanishi faqat o‘zak bilan yakorcha orasidagi tirqish
va prujinaning tortish
kuchi
F
pr
ga bog‘liq bo‘ladi.
Demak, generatorning rostlanayotgan kuchlanish qiymatini o‘zgartirish uchun
yo prujinani tortish kuchi
F
pr
ni (asosiy usul), yoki havoli tirqish
ni
o‘zgartirish zarur.