G‘. N. Mahmudov

 
1.2.4. Kontaksiz (cho‘tkasiz) o‘zgaruvchan tok generatorlari 
 
   Kontakt  halqalari  va  cho‘tkalari  bo‘lmagan  o‘zgaruvchan    tok    generatorlari  
boshqa  turdagi generatorlardan o‘zining ishonchlilik va chidamlilik darajasiтштп 
yuqoriligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  turkumdagi  generatorlarning  xizmat  muddati 
faqat  podshipniklar    yeyilishi  va  chulg‘amlar    izolyasiyasi    eskirishi  bilan  
cheklanadi.    Kontaksiz    generatorlar  og‘ir  sharoitda,    ya’ni  chang  -  to‘zon  ko‘p 
bo‘ladigan    karerlarda,  yo‘lsizlik  sharoitida  ishlaydigan  avtomobillar  uchun 
ayniqsa zarur. 
1.19-rasm. Kompakt generatornining alohida qismlari 
1.20-rasm. Kontaktsiz (cho‘tkasiz) generatorlarning konstruktiv sxemasi: 
a) induktorli;   b) qisqartirilgan qutbli 

---

 
26 
   Kontaktsiz  generatorlarning  induktorli  va 
qisqartirilgan  tumshuqsimon  qutbli  shakllari 
mavjud.  Bu  turkumdagi  generatorlarning 
umumiy  tomoni  shundan  iboratki,  ularda 
uyg‘otish  chulg‘ami  qo‘zgalmas  bo‘ladi, 
farqi esa, uyg‘otish chulg‘ami o‘rnatilgan joy 
bilan 
bog‘liq. 
Masalan, 
induktorli 
generatorlarda    (1.20-rasm,  a)    uyg‘otish 
chulg‘ami    rotorning  yon  tomonida,  
qopqoqqa 
mahkamlangan 
vtulkaga 
o‘rnatilgan 
bo‘lsa, 
qisqartirilgan 
tumshuqsimon qutbli generatorda (1.20-rasm, 
b), maxsus  moslamalar yordamida, rotorning 
ikkita 
yarim 
o‘zagining 
o‘rtasiga 
joylashtiriladi. 
  
Induktorli 
generatorlar 
quyidagicha 
ishlaydi.  Uyg‘otish  chulg‘ami  1  dan  
o‘zgarmas tok o‘tishi natijasida hosil bo‘lgan  
magnit    oqimi  rotor  aylanganda  kattaligini 
ham,  yo‘nalishini  ham  o‘zgartirmaydi.  Bu 
oqim  vtulka  2  va  val  3  orasidagi  havoli 
tirqish,  tishchalari  yulduzcha  ko‘rinishida 
ishlangan  rotor  4,    rotor  va  stator  orasidagi 
havoli  tirqish,    stator  o‘zagi  5,  qopqoq  6 
orqali  yana  vtulka  2  ga  tutashadi.  Rotor  aylanganda  undagi  tishchalarning  stator 
tishchalariga nisbatan  holati o‘zgaradi va stator tishchalaridan o‘tayotgan  magnit  
oqimi maksimal qiymat-dan (rotor va stator tishchalarining o‘qlari mos kelganda) 
minimal  qiymatgacha  (stator  tishchalari  bilan  rotor  ariqchalarining  o‘qi  mos 
kelganda)  o‘zgaradi.    Stator  tishcha-laridagi  magnit  oqimining  o‘zgarishi  uning 
chulg‘amlarida  o‘zgaruvchan EYUK  induksiyalanishiga olib keladi.  
  Qisqartirilgan  tumshuqsimon  qutbli  ge-neratorlarda  (1.20-rasm)  uyg‘otish 
chulg‘a-mi  4  rotorning  ikkita  yarim  o‘zagi  2,  3  orasidagi  tirqishdan  tushirilgan 
qo‘zgalmas  nomagnit  disk  1  ga  o‘rnatilgan.    Uyg‘otish  chulg‘amidan  tok 
o‘tganda,    uning  atrofida  hosil  bo‘lgan  magnit  maydoni  ta’sirida    rotorning  
tumshuqsimon    qutbli    yarim  o‘zaklari  magnitlanadi.    Rotor  aylanganda  uning 
atrofidagi  magnit  maydonining  kuch  chiziqlari  (magnit  oqimi)  stator  chul-
g‘amlarini  kesib  o‘tadi  va  ularda  o‘zgaruvchan  EYUK  induksiyalaydi.  Bu 
generatorlar  sodda  to‘zilishi    bilan  ajralib  turadi.    O‘lchamlari    nisbatan  kattaligi 
va  uyg‘otish chulg‘amini bikr  mahkamlash qiyinligi  bu turdagi  generatorlarning 
kamchiligi hisoblanadi. 
AQSH  ning  Delko-Remi  firmasi  tomonidan  qisqartirilgan  qutbli  tumshiq-
simon kontaktsiz generatorlarning boshqacha turi ishlab chiqilgan (1.21-rasm). Bu 
generatorlarda rotor qo‘ng‘iroqsimon shaklga ega bo‘lib, po‘lat qutbning birinchi 
yarmi  oddiy  cho‘tkali  generatorlardagi  singari  rotor  valiga  presslab 
mahkamlangan. Qutbning ikkinchi yarmi esa qisqartirilgan ko‘rinishda  nomagnit 
1.21-rasm.  Delko-Remi  firmasining 
(AQSH)  kontaktsiz generatori: 
1–shkiv,  2–ventilyator,  3–qo‘zg‘almas 
magnit o‘tkazgich o‘rnatilgan qopqoq, 4–
nomagnit  halqa,  5–qo‘zg‘almas  uyg‘atish 
chulg’ami, 
6–qo‘ng‘iroqsimon 
rotor 
qutbining valga mahkamlangan yarmi, 7–
orqa  qopqoq,  8–kuchlanish  rostlagichi, 
9–to‘g‘rilagich  bloki,  10–-mahkamlash 
qulog‘i,  11–stator,  12–rotor  qutbining 
nomagnit  halqa  orqali  kavsharlangan 
yarmi. 

---

 
27 
halqa  orqali  qutbning  birinchi  yarmiga  kavsharlangan.  Uyg‘atish  chul-g‘ami 
generator  qopqog‘iga  qo‘zg‘almas  qilib  mahkamlangan    magnit  o‘tkazgichga 
joylashtirilgan.  Rotor  vali  harakatga  kelganda  bir-biriga  kavsharlangan  tum-
shuqsimon  po‘lat  qutblar  aylanadi,  uyg‘atish  chulg‘ami  esa  qo‘zg‘almas  holda 
bo‘ladi.