G‘. N. Mahmudov

Elektromagnitli  kuchlanish  rostlagichlarining      tavsifnomasini  yaxshi-
lash. 
 
 
 
а) Rostlagich yakorchasining tebranish chastotasini orttirish uchun tezlatuvchi 
qarshilikli maxsus sxemalar ishlatiladi; 
 б)  Rostlagich  kontaktlari  orasida  hosil  bo‘ladigan  uchqunning  quvvatini 
kamaytirish  maqsadida    ikki    bosqichli    rostlagichlar  qo‘llaniladi  (masalan,  РР-
380 rusumidagi). 
 в)  Rostlagich  ishlaganda  chulg‘amning  temperaturasi  atrof  muhit  harorati  va 
undan o‘tayotgan tok ta’sirida +80
O 
C gacha ko‘tarilishi, qarshiligi  
r
o
 
  esa 25-30 
%    ga  ortishi  mumkin.  Natijada  rostlagich  chulg‘amidan  o‘tayotgan  tok  qiymati 
kamayadi,  o‘zak  magnitlanishi  susayadi  va    generatorning  rostlanilayotgan 
kuchlanishi  belgilangan  qiymatdan  oshib  ketadi.  Masalan,14V  li  generatorning 
kuchlanishi belgilangan  qiymatdan  3,4-3,8 V ga;  28 V li generatorniki esa - 6,8-
7,6 V  gacha  ortishi  mumkin. Chulg‘am haroratining ortishini,  rostlagich  ishiga  
ta’sirini  kamaytirish    maqsadida    quyidagi  termokompensatsiya  usullari 
ishlatiladi: 
 -    rostlagich  chulg‘amiga  ketma-ket  nixrom  yoki  konstantandan  tayyorlangan 
qarshilik  
R
tk
     
ulanadi. Bu materiallarning qarshiligi  temperatura ta’sirida deyarli 
o‘zgarmaydi,  shuning  uchun  rostlagich  chulg‘ami  zanjiridagi  umumiy 
qarshilikning issiqlik ta’sirida ortishi bir necha bor kamayadi. Masalan, chulg‘am 
temperaturasi  +80
O
 C ko‘tarilganda   R
TK
 ulangan chulg‘am zanjirining qarshiligi, 
asosan mis chulg‘amning qizishi hisobiga 12,5 % ga ortadi. Demak generatorning 
rostlanilayotgan  kuchlanishi  ham  taxminan  12,5%    ga  oshadi.    Shunday  qilib, 
termokompensatsiya  qarshiligi  - 
R
tk
      hisobiga,  temperatura  ta’siridan  generator 
kuchlanishining ortishini  qisman cheklash mumkin 
 - rostlagich yakorchasi termobimetall plastinaga (TBP)  o‘rnashtiriladi.  TBP  - 
bir-biriga  kavsharlangan  ikkita  plastinadan  iborat  bo‘lib,  plastinalarning  biri 
issiqlikdan  kengayish  koeffitsienti  juda  kichik  bo‘lgan     
invar-36
  dan  (tarkibida 
63%  temir,  36%  nikel  va  boshqa  metallar  bo‘lgan  qotishma)  va  ikkinchisi 

---

 
35 
issiqlikdan  kengayish    koeffitsienti  yuqori  bo‘lgan  materialdan,    masalan  xrom-
nikelli yoki molibden-nikelli po‘latlardan tayyorlanadi. 
   TBP  ning    issiqlikdan    kengayish    koeffitsienti    kichik    bo‘lgan  plastinasi 
rostlagichning  o‘zagiga  qaratib  (ya’ni  pastga  ),    kengayish    koeffitsienti  katta 
bo‘lgan  plastina  esa  yakorchaga  (  ya’ni  yuqoriga  )  qaratib  joylashtiriladi. 
Rostlagich chulg‘amining harorati  oshganda  TBP ham qiziydi va plastina-larning 
issiqlikdan  kengayish  koeffitsienti  har  xil    bo‘lganligi    tufayli    u  rostlagichning 
o‘zagi  tomonga  egilib,  yakorchani  prujinaning  tortish  kuchiga  qarama-qarshi 
bo‘lgan  tomonga  tortadi    va    shuning    uchun    temperatura  oshganligi  sababli 
o‘zakdagi  magnit  oqimi  kuchsizlansa  ham  kontaktlar  generatorning    belgilangan  
kuchlanish  qiymatida    uziladi.  Ya’ni,  o‘zakdagi    magnit    maydonining  susayishi 
yakorchani o‘zak tomonga egib, ular orasidagi tirqishcha  

 
  ni kamaytirish  yo‘li 
bilan kompensatsiya qilinadi 
 -  magnit  shunt  ishlatiladi,  ya’ni  chulg‘am  o’zagiga  temperature  ta’sirida 
magnit qarshiligini o’zgartiruvchi magnit qo’yiladi.