G‘. N. Mahmudov

  Elektromagnitli  rostlagichning  generator  aylanishlar  chastotasi  o‘zgar-
gandagi    ish    jarayoni .
  Rostlagich  kontaktlari  tutash  bo‘lganda,  generator 
kuchlanishi 
U
G
  ning  ortish  va  kontaktlar  uzilganda  kamayish  tezliklari 
generatorning  aylanish  chastotasiga  bog‘liqdir.  Uyg‘otish  chulg‘amining  zanjiri 
ulangan  holda,  generator  kuchlanishi  ma’lum  chegaraviy  qiymatgacha  o‘sib 
boradi,  aylanishlar  chastotasi  qancha  katta  bo‘lsa,  bu  chegaraviy  kuchlanish  
qiymati    ham  shunchalik  yuqori    bo‘ladi  (1.25-rasm).  Aylanish  chastotasi  ortishi 
bilan  generator  kuchlanishining  o‘sishi  ham  tezlashadi  va  kuchlanish  o‘sishini 
ifodalovchi egri chiziq shunchalik tik bo‘ladi. 
Rostlagich  kontaktlari  uzilganda,  generator  kuchlanishi  asimptotik    ravishda  
ma’lum  chegaraviy  qiymatgacha  kamayadi.    Aylanish  chastotasi  kancha  katta 
bo‘lsa,    kuchlanishning  kamayish  chegarasi  ham  shuncha  yuqori  bo‘ladi.  Agar 
1.25-rasmda  rostlagich  kontaktlari  tutashganda  va  uzilganda  generator  kuch-
lanishining  qiymatini    aniqlovchi  to‘g‘ri  chiziqlar  o‘tkazsak,    ularning  
kuchlanishni  o‘sishi  va  kamayishini  ifodalovchi  egri  chiziqlar  bilan  kesishish 
nuqtalari,    generator    rotorining  turli  aylanishlar  chastotasida,  kuchlanishning  
kontaktlar  tutashgan  daqiqasidagi  qiymati 
  U
T
 
  dan    kontaktlarni  uzilish 
daqiqasidagi    qiymati
  U
U
  gacha  o‘sishi  uchun  ketgan  vaqt 
t
t
  va  kuchlanishning 
qiymati 
U
U
 dan 
U
T
  gacha  kamayishi  uchun  ketgan vaqt
 t
u
 ni aniqlash imkonini 
beradi.  1.25-rasmdan  ko‘rinib  turibdiki,    rotorning  aylanishlar  chastotasi    ortishi  
bilan    rostlagich  kontaktlarining    tutashib  turish  vaqti 
  t
t
  kamayadi  va  aksincha, 
uzilib turish vaqti
 t
u
 ortadi. 
   Generator rotorining katta,  o‘rtacha va kichik aylanishlar chastotasiga taalluqli 
bo‘lgan  va  kuchlanish  o‘zgarishini  ifodalovchi  egri    chiziqlar    1.26-a  rasmda 
ko‘rsatilgan.  Ular  1.25-rasmdagi  kuchlanishning  o‘sishi  va  kamayishini 
ifodaluvchi egri chiziqlardan, tegishli kesmalarni ajratib olish yo‘li bilan tuzilgan.  
1.26-b  rasmda  generator  uyg‘otish  zanjirining  rostlagich  kontaktlari  tutashgan 
holdagi  qarshilik 
R
UCH
 
(uyg‘otish  
chulg‘amining qarshiligi) 
dan 
kontaktlar 
uzilgandagi 
qarshilik  
R
UCh
+  R
Q 
  (  uyg‘otish 
chulg‘ami 
va 
unga 
ketma-ket 
 
ulangan  
rezistor 
R
Q
 
ning  umumiy 
qarshiligi)  gacha  sakrash 
tarzda 
o‘zgarishi 
ko‘rsatilgan. 
   Rostlagich 
kontaktlarining tutashish-
uzilish  chastotasi  yuqori 
bo‘lganligi 
tufayli 
generatorning  uyg‘otish 
zanjiri 
qarshiligining 
1.25-rasm. Generator kuchlanishining  o‘sish va 
pasayish chiziqlari. 

---

 
33 
1.26-rasm.  Turli  aylanishlar  chas  totasida  
U
G
,    R
UCH 
    va 
I
U
    ning      vaqt  bo‘yicha 
o‘zgarishi 
haqiqiy qiymati 
R
UCH
   
va 
R
UCH
 + R
Q 
 
orasida  tebranib turadi va o‘rtacha arifmetik 
qiymatiga  ekvivalent  bo‘ladi.  Bu  qarshilik  uyg‘otish  zanjirining