G. N. Dolimova Kimyo va uni o‘qitish metodikasi kafedrasining professori, kimyo fanlari doktori

Oksobirikmalar – aldegid va ketonlar.

1. 
   Aldegid va ketonlarning klassifikatsiyasi va nomenklaturasi. Karbonil gruppaning hosilbo‘lishi – to’yingan uglevodorodlarning oksidlanishi natijasida, alkenlarning ozonolizi, alkinlarning gidratatsiyasi, geminal digalogenli hosilalarning va vinil efirlarining gidrolizi, spirtlarning oksidlanishi, 1,2-glikollarning parchalanishi natijasida. Aldegid va ketonlarni karbon kislotalarning hosilalaridan sintez qilish – galogenangidridlar va nitrillarni qaytarish, karbonkislotalarning metallorganik birikmalar bilan reaksiyalari, karbon kislotalar tuzlarining pirolizi.
   
2. 
   Karbonil gruppaning elektron tuzilishi, uning qutblanishi. Oksobirikmalarning kimyoviy xossalari. Aldegid va ketonlarning karbonil gruppasiga nukleofil reagentlarning birikishi haqida umumiy tasavvur. Kislotali va asosli kataliz. Suv, spirtlar, tiollarning birikishi. Karbonil gruppani himoyaqilish. Bisulfitli hosilalarni va siangidrinlarni olish. Aldegid va ketonlarni fosfor ilidlari bilan reaksiyasi – alkenlarni sintez qilish usuli sifatida.
   
3. 
   Keto-yenol tautomeriyasi va oksobirikmalarning u bilan bog‘liqbo‘lgan xossalari – aldol-kroton kondensatsiyasi, uning kislotali va asosli katalizdagi mexanizmi, S-H faol boshqa moddalar bilan ta’siri (Knevenagel reaksiyasi), yenol va yenolyatlarning elektrofillar bilan ta’siri (galogenlash va galoform parchalanish, nitrozolash).
   
4. 
   Oksobirikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari – spirtlargacha qaytarilishi (katalitik, metall gidridlari ta’sirida, Meerveyn-Ponndorf-Verley va Opennaueer reaksiyalari); 1,2-glikollargacha – metallar ta’sirida; uglevodorodlargacha – rux amalgamasi bilan kislotali muhitda. Aldegidlarning karbon kislotalargacha oksidlanishi, ketonlarning oksidlanishi.
   
5. 
   Yenol hosil qilmaydigan aldegidlarning xossalari – ishqorlar bilan ta’sirlashganda (Kannitsaro reaksiyasi), va alyuminiy alkogolyatlari bilan ta’sirlashganda (Tishenko reaksiyasi) oksidlanish-qaytarilish disproporsiyalanishi, benzoin kondensatsiyasi.
   
6. 
   Oksimlar – geometrik izomeriyasi va izomerlarning kislotali va ishqoriy katalizda o‘zaro bir-biriga aylanishi, kislota katalizatori ishtirokidagi o‘zgarishlar – Bekman qaytaguruhlanishi, s-geksanon oksimining qaytaguruhlanishi misolida. Gidrazonlar – karbonilli birikmalarning uglevodorodlarga aylanishi (Kijner-Volf reaksiyasi).
   
7. 
   α, β-To‘yinmagan karbonil birikmalar. α, β-To‘yinmagan aldegid va ketonlar, ularni sintez qilish usullari – allil spirtlarini oksidlash, kroton kondensatsiyasi, glitserinning degidratatsiyasi orqali akroleinni sintez qilish. Elektron tuzilishining o‘ziga xosligi. S_N-faol birikmalar – β-diketonlar, β-ketoefirlar, malon kislotasining hosilalari (Mixayel bo‘yicha birikish) bilan reaksiyalari.