Ma’ruza №39 Kislorod mash’ala pechining asosiy tasnifi va ishlash prinsipi Tayanch iboralar

---

Ma’ruza №39 
Kislorod mash’ala pechining asosiy tasnifi va ishlash prinsipi
 
Tayanch iboralar:
issiqlik generatorlari, chang chiqishi, xom ashyo materiallari, avtogen 
jarayonlar, gaz yurish yo‘lagi, kessonlar, fakel, jelob, sulfidlarning oksidlanishi, mash’ala, 
gorizontal, vertikal, issiqlik generatsiyasi, barbotaj, desulfurizatsiya, furma, tub qismi, furma osti 
zonasi, garnissaj. 
 
Reja: 1. 
Kislorod-mashala pechining konstruksiyasi.
2. Kislorod-mashala pechining ishlash prinsiplari.
3. Kislorod mash‘ala pechlarda issiqlik va massaalmashuv jarayonlari.
4. Kislorod mash’ala pechini qoʻllash afzalliklari 
 
Xom ashyo materiallari oksidlanishi natijasida ajralayotgan issiqlik miqdori hisobiga 
kechadigan jarayonlarni avtogen deb nomlash qabul qilingan. Odatda avtogen jarayonlar 
shteynlarni konverterlashda purkashni qizdirish va qo‘shilgan sovuq qo‘shimchalarni eritish 
uchun xom ashyoning kimyoviy energiyasini qo‘llash, hamda qaynovchi qatlamda sulfidlarni 
kuydirish jarayoni kechishida qo‘llaniladi. Mis ishlab chiqarishda sulfidli materiallarning 
kimyoviy energiyasini ishlatish sohasini kengaytirish bo‘yicha ishlar XX asrning 50-yillarida 
olib borilgan izlanishlar avtogen rejimda ishlovchi shteynga eritish agregatlarning hamda xomaki 
misni yarimsanoat va sanoat qurilmalarining yaratilishiga sabab bo‘ldi. Yoqilg‘ili va elektr 
pechlarga nisbatan avfzalliklari texnologik belgilanishiga nisbatan tuziladi va xomaki mis 
olishning to‘liq texnologik siklida taxminan ikki baravar energiya sarfini qisqartiradi va 
shteynga eritish bosqichida oltingugurt gazlarining atmosferaga chiqishining yo‘q qiladi. SHu 
bilan birga agregatda amalga oshiriluvchi texnologik jarayonlarning ko‘paytirilishi ularning 
issiqlik rejimini murakkablashuviga olib keldi, chunki pech ishchi maydonida bir qator
shixtaning qizishi va erishiga oid jarayonlarning kechishi sababli pech bir vaqtning o‘zida 
sulfidlarni oksidlash uchun yuqori haroratli reaktor vazifasini bajarib kelmoqda. Agregat issiqlik 
ishining rejim parametrlari va konstruktiv elementlarini komponovkalash prinsiplari asosan
unda qayta ishlanayotgan shixtali materiallar tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Rangli metallar ishlab 
chiqarishda qo‘llaniladigan sulfidli xom ashyoning xilma xilligi tuzilishiga nisbatan shteynga 
eritish uchun bir qator pechlar yaratilishiga olib keldi. 
Avtogen eritish uchun pechlarning sanoatda keng qo‘llanilishining asosiy avfzalligi va 
sababi bu ularning issiqlik regeneratsiyasi rejimida ishlashi va sulfidlar energiyasining keng 
ishlatilishidir. Avtogen eritishning issiqlik balansi tahlilidan quyidagi xulosaga kelamiz, sulfidlar 
oksidlanishidan ajralgan va ekzotermik reaksiyalar reagentlari va dastlabki mahsulotlarini 
texnologik jarayon zonasida o‘rtacha haroratgacha qizdirishga sarflangan har bir kilojoul issiqlik 
yallig‘ eritish pechida yoqilg‘i yonishidan ajralgan issiqlikning taxminan 3,3 kJ ga, ruda eritish 
pechida shteynga eritish jarayonida elektr pechida 4-5kJ sarflangan issiqlik energiyasiga 
ekvivalent. Shteynga eritishda yoqilg‘ili pechlarning avtogen pechlar bilan almashtirilishi 
yoqilg‘i sarfini keskin qisaqartirdi. Energiya tejalishi bilan birga yoqilg‘i yonishi natijasida 
ajraladigan gazlarning hajmi kamayishiga ham olib kelib, bu esa ularni changdan samarali 
tozalash va texnologik gazlar tarkibidagi oltingugurt va boshqa qimmatli komponentlarni 
utillashni tashkil qilish imkonini berdi. 
Avtogen jarayonlarda sulfidlarni issiqlikning asosiy manbai sifatida ishlatilishi avfzalliklar 
bilan birga bir qator muhim kamchiliklari ham mavjud. Bu yoqilg‘ili pechlardan avtogen 

---

pechlarga o‘tishda bir qator kamchiliklar pechni issiqlik rejimi boshqarilishidagi 
murakkablashuvdir. Masalan, shixtali materiallarni keng diapazonida mahsulotlarni to‘liq 
ajratish maqsadida eritishning issiqlik va harorat rejimlarida sezilarli qisqaradi. Sulfidlar past 
sifatli yoqilg‘i bo‘lib, shu zonadagi texnologik jarayonda ishlatiladi va bu erga energiya issiqlik 
almashinuvi hisobiga keladi.
Sulfidlarning kimyoviy energiyasidan samarali foydalanishni oshirish uchun agregat 
issiqlik-almashuvchi pech rejimida ishlaganda zamonaviy ishlab chiqarishda deyarli barcha 
issilikni generatsiyalovchi va texnologik jarayonlarda imkoni boricha issiqlik almashinuvini 
faollashtiradigan usullar qo‘llaniladi. Masalan, sulfidlarni oksidlash uchun texnik toza kislorodni 
ishlatishadi, purkaladigan havo miqdori qizdiriladi va kislorod bilan boyitiladi, sulfidlarning 
o‘rniga issiqlik manbai sifatida texnologik jarayonni zonalarida tabiiy gaz, mazut, ko‘mir changi 
va elektr energiyasi qo‘llaniladi. Avtogen eritish uchun pechlarning ishchi maydonida issiqlik 
almashinuvini faollashtirish usullarining ko‘pligi konstruksiyalarning juda ham ko‘p turli 
bo‘lishiga olib keldi. Sulfidlarni kislorod oqimida yondirish jarayonini texnologik mash’alasi 
gorizontal joylashgan kislorod mash’alali eritish pelarida olib boriladi. Qizdirilgan va kislorod 
bilan boyitilgan muallaq holatda eritish agregatlarida shixta mash’alasi reaksion shaxtada 
vertikal joylashtiriladi. Havo purkamada ishlovchi Vanyukov pechida sulfidlarni eritish 
agregatlarida yoqilg‘i bevosita texnologik jarayon zonasiga uzatib amalga oshiriladi. So‘ngi 
vaqtlarda aralash variantlar keng qo‘llanilmoqda, bunda pech ish maydonida kislorod bilan 
boyitilgan purkash bilan birga yoqilg‘i yoqiladi. Bunday rejimlar Vanyukov pechlarida ham, 
muallaq holatda sulfidlarni eritishda ham qo‘llanildi, bu esa ularning ish rejimi sharoitlarini 
yaxshilash imkonini berdi. Issiqlikning qo‘shimcha manbalarni qo‘llashli o‘xshash rejimlar 
kislorodli, muallaq, siklonli, elektrotermik eritish (KIVSET) agregatlarida qo‘llaniladi, bunda 
texnologik jarayon zonalarida (vanna) elektr energiyasini ishlatib issiqlik olinadi. 
Shteynga eritishning u yoki bu turini ob’ektiv baholashning imkoni yo‘q, chunki jarayon 
apparaturasini tanlashga ishlab chiqarishning ma’lum sharoitlari hamda xom ashyo materiallarining 
xossalari katta ta’sir ko‘rsatadi. Shteynga eritish uchun boyitilgan kislorodli purkamali muallaq 
pechlar sanoat miqiyosida XX asrning 60-yillar oxiridako‘p davlatlarning mis eritish korxonalarida 
keng qo‘llanildi va hozirgi vaqtda ham sulfidli xom ashyoni shteynga eritishda keng qo‘llanilmoqda. 
Pechlarning rivojlanish davrini ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Pechlarning o‘lchamlari bilan 
boshqalardan farq qiluvchi birinchi konstruksiyalarida oksidlovchi sifatida qizdirilgan havoli va zarur 
bo‘lganda kislorod bilan boyitilgan purkash qo‘llanilgan. Undan keyinroq loyihalangan 
agregatlarning tuzilishlari deyarli bir xil o‘lchamga ega. Sulfidlarni oksidlash uchun ularda kislorod 
bilan boyitilgan purkash qo‘llaniladi, ularning issiqlik ishi pech ishchi maydonida yoqiladigan 
yoqilg‘i yordamida bir maromga keltiriladi. Shunday qilib, muallaq holatda shteynga eritish pechida 
shixtaning oksidlash oqimida qayta ishlanishi o‘ziga xos jarayon bo‘lib, oksidlovchi pechdan 
tashqarida yoki pechning o‘zida qizdiriladi (yoqilg‘ini yondirish hisobiga), bu esa pechda 
kechayotgan issiqlikni generatsiyalovchi va issiqlik almashuvchi jarayonlar faolligidagi nisbatni 
o‘zgartirish va shu bilan birga pechda turli xil tarkibli shixta materiallarini qayta ishlashga imkon 
beradi. Pechda ko‘p miqdorda texnologik gazlar ajralib, ular agregatning ishchi fazosida yuqori 
tezliklar bilan tarqaladi. Shuning uchun muallaq holatda eritish pechlarida chang chiqishini oldini 
olish maqsadida odatda maxsus reaksion kameraga joylashtirilgan vertikal joylashgan gorizontal 
tindirgichga o‘tuvchi texnologik mash’ala qo‘llaniladi. Xuddi shu maqsadda pechdan gazlarning 
chiqishi shaxta tipidagi maxsus vertikal gaz yurish yo‘lagi orqali amalga oshiriladi. 

---

39.1-rasm. Texnologik alangasi vertikal joylashgan shteynga eritish uchun kislorodli muallaq 
eritish pechi: 1 —reaksion shaxta;