Фуқаролар учун бюджетни

Шу сабабли фуқаролик жамиятини 
бюджет лойиҳасини ишлаб чиқишга жалб қилиш мақсадида бюджет жараёни 
жадвалини шундай қилиб ўзгартириш лозимки, маҳаллий ҳокимият органларида 
маҳаллий бюджетлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва муҳокама қилиш учун камида 
бир ой вақт бўлсин.
Маҳаллий ҳокимият органларининг давлат молиясини бошқариш соҳасидаги ваколатлари 
аста-секин кенгайиб бораётганлиги туфайли бюджетга доир ахборотнинг очиқлиги ва 
қулайлиги муҳим эканлиги ортиб бормоқда. Шу йил1 июлдан бошлаб Тошкент шаҳрида 
бюджет эксперименти бошланди. Бундай эксперимент доирасида бир қанча маҳаллий 
солиқлардан тушган тушумлар тўлиқ равишда туманларнинг бюджетларига ўтади.
19
Солиқ тушумларининг бошқа қисми шаҳар ва туман бюджетлари орасида тақсимланади, 
умумдавлат солиқларидан тушган тушумларнинг бир қисми давлат бюджетига 
йўналтирилади. Бу туманлар бюджетларининг даромад базасини мустаҳкамлайди ва 
ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш масалаларини ҳал қилишда маҳаллий ҳокимият 
органларининг ваколатларини кенгайтиради. Бу ҳолда бюджетнинг очиқ бўлишини, 
бюджет маблағлари мақсадли ва самарали сарфланиши устидан нафақат давлат 
томонидан, балки жамоатчилик томонидан назорат ўтказилишини талаб қилиш яна ҳам 
долзарб вазифага айланмоқда.
Очиқ маълумотлар портали (www.data.gov.uz) давлат органлари фаолиятига доир 
ахборотнинг очиқ ва қулай бўлишини таъминлаш учун платформадир. Ушбу портал 2015 
йилда электрон ҳукуматни шакллантириш доирасида ишга тушурилган. Унда жамоат 
ҳаётининг турли соҳаларига, шу жумладан, иқтисодиёт ва молия соҳасига доир 
маълумотлар тўпламлари (ахборот блоклари) шаклида ахборот эълон қилинади. 
Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети бўйича порталда ҳар чоракда Давлат 
бюджети ижросига доир маълумотлар эълон қилинади
20
. Маълумотлар солиқларнинг 
амалда тушганлигини ва солиқ бўлмаган манбалардан тушган даромадларнинг умумий 
суммасини кўриш имконини беради. Солиқлар тўғри ва эгри солиқларга бўлинади, бу эса 
кўпчилик фуқаролар учун етарли ахборот бермайди. Шунингдек, Давлат бюджетининг 
йўналишлар (таълим, соғлиқни сақлаш, фан, иқтисодиётга сарфланадиган харажатлар ва 
ҳоказолар) бўйича харажатлари ҳажмларини ҳам кўриш мумкин. Эълон қилинадиган 
бюджет даромадлари ва харажатлари тўғрисидаги маълумотларда давлат мақсадли 
жамғармалари келтирилмайди, бу эса солиқ юкининг ва муайян соҳаларга сарфланадиган 
давлат харажатларининг амалдаги ҳажмларини баҳолаш имконин бермайди, айниқса бу 
капитал харажатларга тааллуқли. Бундай харажатлар капитал талаб қиладиган кўпчилик 
соҳаларда (йўл қурилиши, суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, 
таълим ва тиббиёт муассасаларининг моддий-техник абазасини ривожлантириш) ДМЖ 
орқали амалга оширилади. Давлат тўловларини тўлаш бюджетдан ташқари Пенсия 
жамғармаси томонидан амалга оширилади. Унинг даромадлари ва харажатлари ҳам очиқ 
маълумотларда акс этмайди.
Давлат бюджети лойиҳаси очиқ маълумотлар порталида ҳам, бошқа ерда ҳам эълон 
қилинмайди. Демак, жамият Давлат бюджети эълон қилиниб, ҳеч нарсага таъсир кўрсатиб 
бўлмайдиган пайтда ундан хабар топади.
19
“Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг бюджет ваколатларини кенгайтириш ва маҳаллий бюджет 
даромадларини шакллантиришдаги масъулиятини ошириш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси 
Президентининг 2017 йил 7 июндаги ПҚ–3042-сонли Қарори. 
20
https://data.gov.uz/ru/datasets/4589 

---

37 
Вилоят ҳокимликлари томонидан эълон қилинадиган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар 
бўйича маълумотлар маълумотлар тўпламлари тузилмаси (жадваллар макети ва етказиш 
шакли) бўйича жиддий фарқ қилади. Сирдарё вилоятида – бу солиқ тўловчилар, солиқлар 
номлари ва уларни тўлаш муддатлари
21
, Наманган ва Сурхандарё вилоятларида – 
солиқлар ва мажбурий тўловлар номлари, ҳисобот даврида улар бўйича режалаштирилган 
ва амалда тўланган суммалар
22
, Тошкент шаҳрида – солиқлар ва мажбурий тўловлар номи 
ҳамда уларнинг туманлар бюджетларига ўтказиладиган улушидир
23
.
Маҳаллий бюджетнинг асосий параметрларини бир қанча вилоят эълон қилади. Бироқ бу 
мунтазам эълон қилинмайди ва минтақалар ўртасидаги маълумотлар тўплами тузилмаси 
фарқ қилади. Даромадлар умумий суммада кўрсатилиши, харажатлар эса йўналишлар 
бўйича тақсимланиши улар учун умумий ҳисобланади.
Туманлар бюджетларига доир ахборот фақат Тошкент вилояти ва Тошкент шаҳри бўйича 
мавжуд. Боз устига бу бюджет даромадлари ва харажатларининг умумий ҳажми ҳамда 
туман бюджетларига ўтказиладиган маҳаллий солиқлар улуши ҳақидаги маълумотлардир. 
Тошкент вилояти ҳокимлиги маҳаллий бюджет тўғрисида мунтазам равишда, 
батафсилроқ ва тушунарлироқ тарзда ахборот эълон қилади. Қуйидаги иккита жадвал 
тўлдирилади: биринчиси “маҳаллий бюджетнинг молиявий кўрсаткичлари”
24
. Унда қабул 
қилинган вилоят бюджети кўрсаткичлари ва уларнинг аввалги йилдаги амалдаги 
қийматлари билан таққосланиши берилади. Даромадлар манбалар бўйича, харажатлар эса 
йўналишлар бўйича гуруҳларга бўлинади. Иккинчи жадвал “Маҳаллий бюджетни ижро 
этиш кўрсаткичлари” деб номланади
25
. Даромадлар ва харажатлар йириклаштириб 
берилади. Даромадлардан солиқлар ва мажбурий тўловлар, шу жумладан, маҳаллий 
бюджет тасарруфида қоладиган солиқлар ва мажбурий тўловлар ажратилади. Шунингдек,
маҳаллий бюджетга ажратиладиган дотациялар ва субвенциялар улуши, кредиторлик қарз, 
шу жумладан, муддати ўтказиб юборилган кредиторлик қарз кўрсатилади. Кўрсаткичлар 
вилоят туманлари ва шаҳарлар бўйича кўрсатилади. Маҳаллий бюджетлар бўйича ахборот 
эълон қилишнинг асосий муаммолари маълумотларни тайёрлаш ва жойлаштириш 
методологияси билан боғлиқ. Турли маъмурият бирликлари турли маълумотлар 
тўпламларини жойлаштиради, айримлар эса умуман жойлаштирмайди. Маълумотларнинг 
айрим тўпламларида улар қайси даврни ифодалаётганлигини аниқлаб олиб бўлмайди, шу 
сабабли таҳлил қилиш ва таққослашнинг амалда имкони йўқ.
Бюджет кодексида мустаҳкамлаб қўйилган бюджетга доир ахборотнинг очиқлик 
принципи ҳақиқатда амалга оширилиши учун Давлат бюджети тўғрисидаги ахборотни 
фуқаролар учун тушунарлироқ ва зарурроқ ахборотга айлантириш керак, яъни уни турли 
мақсадли гуруҳларнинг манфаатларини ҳисобга олиб тушунтириб бериш, маъмурий-
ҳудудий тузилмалар ва мақсадли жамғармалар учун очиқ маълумотларнинг ягона 
форматларини белгилаб олиш зарур.