Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

10.2. O‘rta haroratli gidrotermal konlar 
O‘rta haroratli plutonogen gidrotermal konlarining hosil bo‘lishi eritmalarining 
300
o 
dan 200
o
S ga pasayishi bilan bog‘liq bo‘lib, katta va o‘rta chuqurliklarda paydo 
bo‘ladi. Agar baland temperaturali konlar, asosan nordon magmatik jinslar bilan 
genetik bog‘liqlikda bo‘lsa, o‘rta temperaturali konlar magmatik jinslarning barcha 
turlari (nordon, ishqoriy, asosiy, o‘ta asos) bilan bog‘liq bo‘ladi. Xalq xo‘jaligida 
o‘rta temperaturali gidrotermal konlari katta ahamiyatiga ega. Ulardan Au, Ag, Cu, 
Bi, Pb, Zn va boshqa metallar olinmoqda. Bu konlarning asosiy minerallarini oltin 
(Au), kumush (Ag), elektrum (Ag, Au), xalkopirit (CuFeSe), bornit (Cu
5
FeS
4
), kuprit 
(Cu
2
O), sfalerit (ZnS), nikelin (Ni As), millerit (NiS), kobaltin (Co, Fe)AsS), shmaltin 
(Co As
3
), gematit (Fe
2
O
3
), siderit (FeCO
3
), pirit (FeS
2
), arsenopirit (FeAsS), kassiterit 

---

56 
(SnO
2
), stanin (Cu
2
FeSnS
4
), molibdenit (MoS
2
), uraninit (U
2
UO
7)
, nasturin (U
2
UO
7
) 
va boshqalar tashkil etadi. Bulardan tashqari, bu klass konlarida bir qancha noma’dan 
foydali qazilmalar: talk, magnezit, xrizotil-asbest, tog‘ xrustali va tomir minerallari-
kvars, barit, karbonatlar ham uchrab turadi.
Qora minerallarga boy bo‘lgan o‘rta magmatik jinslar xloritlanadi. Bu hodisa 
natijasida jinslar tarkibidagi temir hisobiga xlorit, slyudalar paydo bo‘ladi. Ayrim 
(miss, qurg‘oshin, rux) konlarida karbonatlanish ham yuz beradi. Agar qurshovchi 
jinslar loyqa katlamtosh, arkoz-qumtosh bo‘lsa kvarslanish va boshqa o‘zgarishlar 
yuz berishi mumkin. 
O‘ta asosli jinslarda, ikki tur o‘zgarish (serpentinlanish va listvenitlanish) sodir 
bo‘ladi. Serpentinlanish – o‘ta asosli jinslarning magnezial silikatlari xisobiga 
serpentinlar paydo bo‘lishidir. Listvenitizatsiya deganda o‘ta asosli magmatik 
jinslarning silikatlari (olivin, piroksen) eritmalar ta’sirida parchalanib, o‘rinlariga 
temir va magnititli karbonatlar, kvars, fuksit hosil bo‘lishi tushuniladi. Bu o‘rta 
temperaturali gidrotermal konida bir emas, balki bir necha turi birdaniga sodir bo‘lishi 
mumkin. 
O‘rta temperaturali gidrotermal konlari ona magmatik jinslarning bag‘ridangina 
joy olmasdan, ulardan ancha o‘zokda yotgan turli (cho‘kindi va metamorfik) jinslar 
ichida joylanishi ham mumkin. Bu turdagi konlar metasomatik yo‘llar bilan yoki 
ochiq darzlarga joylanish yo‘llari bilan yuzaga kelib, oddiy va murakkab tomir, linza, 
shtok, shtokverk, ustun, qatlam va boshqa shakllarga ega bo‘ladi.
Bu turdagi konlar tabiatda ko‘p tarqalgan bo‘lib, ular ichida turli ma’danli 
formatsiyalar ajratiladi: 
1)oltin sulfidli formatsiyasi. Bu formatsiya konlari O‘zbekiston (Muruntov), 
Qozog‘iston (Stepnyak) va AQSH (Materinskaya jila) da topilgan; 
2) mis-molibden formatsiyasiga O‘zbekistondagi Qalmoqqir, Qozog‘istondagi 
Kounrad, AQSH dagi Bingxem va boshqa konlar kiradi; 

---

57 
3) sof molibden formatsiyasi. Bu formatsiya kam uchrashiga qaramay, tabiatda 
juda kata konlar hosil qiladi (AQSH dagi Klyaymaks koni); 
4) polimetall (Pb, Zn) formatsiyasi juda keng tarqalgan formatsiyalardan biri 
hisoblanib, Rassiyadagi Takeli, Sadon, Gorevskoe, Leninogorskoe, Timinskoe va 
boshqa konlarni o‘z safida uyushtiradi. Bu formatsiya boshqa davlatlarda ham eng 
ko‘p tarqalgan formatsiyalar qatoriga kiradi; 
5)xrizotil-asbest formatsiyasini tashkil etuvchi konlar Ural, Kanada va 
Rodeziyada uchraydi; 
6)tog‘ xrustali formatsiyasi (Pamir, Aldan va boshqa erlarda uchraydi) ham shu 
temperaturali gidrotermal konlari bilan bog‘liq. Bulardan tashqari bu klass konlarda 
barit (Salayir, Oltoy), Miaskit (Uralda), flyuorit (Obiraxmat, Takob-O‘rta Osiyoda), 
magnezit (Satka-Uralda) formatsiyalari ham ko‘p uchraydi.