Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

YUqoridagi ma’lumotlarni olish uchun: 
- 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatishlar; 
- o‘lchashlar; 
- jinslarni va foydali qazilmalarni o‘rganish va analiz qilish
ishlari olib borilishi kerak. 
Lekin tabiatda to‘laligicha kuzatish uchun «ochiq», «imkon beruvchi» ob’ektlar 
deyarli yo‘q. Bundan tashqari xamma qismi bir xil bo‘lgan konlar xam yo‘q. SHuning 
uchun bir nuqtadan olingan ma’lumotni boshqa nuqtaga xar doim ham tatbiq etib 
bo‘lmaydi. 
Sanoat uchun esa, o‘rtacha (butun kon bo‘yicha) ma’lumotlardan tashqari, 
ularning o‘zgarish qonuniyatlari va yo‘nalishlarini ham bilish zarur.
Xozirgi vaqtda barcha foydali qazilmalar fizik-kimyoviy xususiyatlari va xalq 
ho‘jaligida ishlatilishiga qarab 3 guruhga bo‘linadi: 

Metall foydali qazilmalar (temir, marganets, xrom, nikel, mis, volfram, 
qo‘rg‘oshin, sink, oltin, kumush, platina va boshqalar). 

Metall emas foydali qazilmalar (olmos, granit, labrodarit, marmar, qum, 
shag‘al, tuzlar, fosfat va boshqalar). 

YOnuvchi foydali qazilmalar (ko‘mir, neft, tabiiy gaz, yonuvchi slanets). 

---

8 
Foydali qazilmalar konlaridagi ma’danlarning sifati va miqdori qay tarzda 
bo‘lishini bilish katta ahamiyatga ega. Ruda sifatli bo‘lishi uchun undagi foydali 
komponentlar ko‘p bo‘lib, qayta ishlash jarayonini va ishlatishini qiyinlash-tiruvchi 
zararli komponentlarning miqdori oz bo‘lishi lozim. Masalan, ma’dan temir rudasi 
xisoblanishi uchun o‘z tarkibida 30-35% dan ortiq temir elementi bo‘lishi lozim. 
Temir rudalarida uchraydigan oltingugurt, fosfor, margimush, rux va 
qo‘rg‘oshin zararli qo‘shimchalar bo‘lib xisoblanadi. Bunday rudalardagi 
oltingugurtning miqdori 0,15 - 0,25 %, fosfor-0,01 - 1,1 %, margimush - 0,02-0,05 %, 
rux va qo‘rg‘oshinlarning har biri 0,05 % dan ortiq bo‘lmasligi lozim. Temir 
rudalarida titan, vanadiy, kobalt kabi qimmatli elementlar uchrasa, bu rudalar sifatli 
ruda hisoblanadi. 
Xulosa 
Ushbu mavzuda ma’danli foydali qazilmalarining hosil bo‘lish sharoitlari, 
xususiyatlari va joylanish qonuniyatlari geologiya fanining asosiy tarmog‘i ekanligi 
tushuntirib o‘tilgan. Geologiyada uchraydigan asosiy terminlar – ma’dan, foydali 
qazilma, ma’dan gavdasi, ma’dan belgisi, foydali qazilma koni atamalarining izohi 
keltirilgan. Bundan tashqari, bugungi kunda foydali qazilmalar fizik-kimyoviy 
xususiyatlari va xalq ho‘jaligida ishlatilishiga qarab 3 guruhga – metall, metall emas 
va yonuvchi foydali qazilmalarga bo‘linishi va ularga misollar keltirilgan.