Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

Glossariy
Mineral tuzlar – mineral tuzlarga galit, silvin, oq bishofit, poligalit, karnolit, kaynit, mirabilit, langebeynit, tenardit va boshqa minerallar kiradi.
Kimyoviy xom ashyolar – fosfor (apatitlar – fosfatlar guruhiga kiruvchi mineral, rangi yashil, ko‘k-yashil, oqish shishasimon yaltiroq). Apatitlar ikki turga ajratiladi: xlorapatit va ftorapatit.
25. INDUSTRIAL XOM-ASHYOLARNING SANOAT TURLARI
(OLMOS, GRAFIT, SLYUDA, ASBEST)
25.1. Olmos konlari va ularning sanoat turlari
Olmos – uglerodning tabiatda sof holdagi alohida ko‘rinishidir. Uning kimyoviy tarkibi sof ugleroddan iborat. Odatda rangi tiniq bo‘ladi.
Olmos dunyodagi barcha tabiiy birikmalarning eng qattig‘idir. U hech qaysi kislotada erimaydi; lekin soda yoki kaliyli birikmalar bilan reaksiyaga kirishib emiriladi.
Olmosning asosiy xususiyatlaridan yana biri - nurni kuchli qaytaradi. Ishlov berilgan olmos “brilliant” deb ataladi. Olmos kristallari juda mayda, mikroskopik zarrachalardan tortib 100lab karatga etadi. 1 karat-0,2 gr.
Dunyoda topilgan eng katta olmos donasi «Kullinan» deb ataladi. U 3025 karat yoki 605 grog‘irlikka ega.
Olmos burg‘ida, kesishda, ishlov berishda (qattik metallarni) ishlatiladi. Tiniq, toza, darz va dog‘i yo‘q kristallari va bo‘laklari zargarlikda ishlatiladi. Ularning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlar xilma-xil. Lekin ko‘pchilik “olmoslar magmatik yo‘l bilan hosil bo‘lgan” deb hisoblaydi. Olmosning kristalanishi magma hali erning qa’ridaligidayoq boshlanadi va er yuzasiga otilib chiqib qotganidan so‘ng yakunlanadi. Olmos “kimberlit” deb ataluvchi tog‘ jinslari tarkibida bo‘ladi. Kimberlitlar o‘ziga xos quvur shaklidagi ma’dan tanalarini hosil qiladi.
Kimberlit quvurlari platformalarning yirik siniqlariga to‘g‘ri keladi. Ma’dan tanalarining (quvurlarning) diametri 330 mdan (Afrikada)45-600 m ga etadi (Sibirda). JARda uzunligi 800m, kengligi 500m ma’dan tanalari mavjud.
Olmosning miqdori 1 m² tog‘ jinsiga 0,5 karat to‘g‘ri keladi. Olmosning ikkinchi o‘rinda turadigan konlari – sochma konlardir. Ular birlamchi kimberlit trubkalarining nurab emirilishidan hosil bo‘lgan konlardir. Ularda olmos donachalari ko‘proq (boyroq) bo‘ladi. Olmos zahiralari asosan JAR va YOqutistonda (Rossiyada) to‘plangan.