Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

Glossariy
Radioaktiv metallar – uran, toriy, radiy kabi radioaktiv metallardan tashkil topgan metallar guruhi.
Kamyob metallar – er qatlamida juda kam uchraydigan elementlar: litiy, rubidiy, seziy, berilliy, radiy, galliy, indiy, talliy, germaniy, vanadiy, niobiy, tantal, selen, tellur, poloniy, molibden, volfram, reniy, skandiy, ittriy, lantan va boshqalar.
Tarqoq metallar – tabiatda yo‘ldosh elementlar sifatida turli minerallarda uchraydigan va boshqa metall rudalari yoki foydali qazilmalar (ko‘mir, tuz, fosforit va boshqa)dan ajratib olinadigan kimyoviy elementlar: rubidiy, kadmiy, seziy, galliy, indiy, talliy, germaniy, gafniy, vanadiy, selen, tellur, reniy guruhi.
23. QURILISH MATERIALLARI XOM-ASHYOSINING
SANOAT TURLARI

Qurilish materiallari xom ashyosi ikki katta guruhga bo‘linadi: 1) tabiiy tosh qurilish materiallari xom ashyosi, ya’ni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki biroz mexanik ishlov berib ishlatiladigan; 2) sun’iy qurilish materiallari xom ashyosi, ya’ni termik ishlov berib ishlatiladigan xom ashyo.

23.1. Tabiiy tosh qurilish materiallari konlari va
ularning sanoat turlari

Bu maqsadda magmatik, cho‘kindi va metamorfik tog‘ jinslari ishlatiladi. Bunday jinslar qo‘llanilishi, qazib olish usuli va qayta ishlanishiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. 
   Donali toshlar (turli o‘lchamdagi bloklar). Ular qayta ishlovdan so‘ng bezak toshlar sifatida, yo‘l qurilishi uchun qo‘llaniladi.
   
2. 
   Aniq shaklga ega bo‘lmagan yalpi tosh mahsuloti. Bunday toshlar portlatish va sun’iy maydalash natijasida olinadi.
   

Tabiiy tosh qurilish materiallarining xalq xo‘jaligida qo‘llanilishini belgilovchi asosiy xossalari - ularning mustahkamligi va chidamliligi, bezak toshlar uchun rangi va ichki tuzilishi katta ahamiyatga ega.
Tabiiy tosh qurilish materiallari xom ashyosining sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan turlari quyidagi genetik kon turlari bilan bog‘liq:

1. 
   Magmatik konlar-granit, granodiorit, sienit, diorit, gabbro, diabaz, bazalt.
   
2. 
   CHo‘kindi konlar - qum, qumtosh, shag‘al, karbonat jinslar, gips.
   
3. 
   Metamorfik konlar – marmar, kvarsit, slanetslar.
   

Bunday materiallar beton tayyorlashda, yo‘l qurilishida, fundamentlar barpo etishda, to‘g‘on va boshqa gidrotexnik inshootlar barpo etishda qo‘llaniladi (36-rasm).

Tabiiy tosh qurilish materiallari xom ashyo konlari O‘zbekistonda va uning har bir viloyatida ko‘plab topilgan razvedka qilinib, zahiralari aniqlangan. Jumladan, magmatik jinslar konlari: SHovozsoy va Jarshat (Toshkent viloyati), Sevasoy (Samarqand viloyati), CHorkesar (Namangan viloyati); marmar konlari: G‘ozg‘on va Oqtov (Samarqand viloyati), Omonqo‘ton va Bodomzor (Qashqadaryo viloyati).