|
Elyuviy – nurash jarayoniga uchragan va hosil bo‘lgan eridan siljimagan bo‘shoq tog‘ jinslari.
Epigenetik konlar– asosan tog‘ jinslari hosil bo‘lgandan keyin butunlay boshqa geologik jarayonda hosil bo‘ladi.
Qoldiq kon – gipergenez zonasining yuqori zonalaridagi tog‘ jinslarining moddiy qismini nurash jarayoni bilan bog‘liq ravishda olib chiqib ketilishi natijasida foydali komponentlar bilan boyish hisobiga hosil bo‘ladigan konlar.
14. SIZMA KONLARINING HOSIL BO‘LISH JARAYONLARI
Ishqorsizlanish jarayonlari natijasida moddalarning bir tog‘ jinsidan chiqarilib ikkinchisiga yotqizilishi natijasida hosil bo‘lgan konlar sizma konlar deyiladi.
N.Straxovning fikricha (1962) nurash jarayoni avvalo ishqoriy muhitda yuz beradi va natriy, kaliy, kalitsiy, magniyning sulfat holda va korbanat holda eruvchan tuzlar hamda kremnezyom (SiO2) ishqorsizlarning natijasida eritmaga o‘tishidan boshlanib, shu vaqtning o‘zida slikat va alyumoslikatlar gidrolizlanish natijasida alyuminiy, temir va marganets to‘plamlar boradi. Keyinchalik, muhit kislotaga boyiydi va alyuminiy, temir, margenets gidrooksidlri eritib chiqariladi. Bunday aktiv eritmalar tog‘ jinslari orasida filtrlanib bo‘shliqlarni to‘ldirish (masalan: qum va qumtoshlarda) yoki metasomatik yo‘l bilan karbonat jismlarda hosil qiladi.
Sizma konlarning ham hosil bo‘lishida yuqoridagidek gidrogenlik rejim muhim ahamiyatga ega, chunki bu holda konning hosil bo‘lish sharoiti, shakl va kattaligi sizot suvlarining harakat qilish yo‘liga tarqatib agar suvlar o‘tkazgich tog‘ jinslarining suv o‘tkazmaydigan qatlamlar bilan chegaralangan plasti bo‘ylab harakatlansa, plastsimon sizma konlar hosil bo‘ladi. Agar ular yoriqlar va darzliklar orasidan sizib o‘tsa, murakkab shakldagi konlar hosil bo‘ladi. Sizma konlar rudasining tekstura va strukturalari ko‘p jixatdan qoldiq konlarnikiga o‘xshab ketadi. Undan tashqari sizib o‘tish natijasida hosil bo‘lgan turli metasomatik teksturalar ham sizma konlarga xos.
Uran asosan 4 xil formada uchraydi: tog‘ jinslari yoriqlarida, qumtosh va konglomeratlarda, ko‘mir plastlarida va butunlikcha jinslar tarkibida. Ko‘mir va qum toshdagi uran konlari, asosan, bu jinslarning filtrlash hususiyatiga tarqatib bo‘ladi, butun jinslardagi konlar esa, avvaldan bor neft oksidlarining serbektlik xususiyatiga tarqatib bo‘lsa kerak.
Uran ba’zida vanadiy, mis va boshqa metallar bilan birgalikda turli jinslar ichida kompleks konlar hosil qiladi. SHuning uchun uran konlarining tarkibi ancha murakkab bo‘lib, uranit, raskozlit, kornotit, tyaminit, uranofan, navokait, temir, mis, qo‘rg‘oshin, rux sulfidlari va turli tomir minerallaridan tuzilgan bo‘ladi. Uran konlari AQSH, Janubiy Afrika, Kanada, Fransiya, Italiya, YAponiya va boshqa joylarda ko‘plab uchraydi.
Sizma mis konlari misli qumtosh nomi bilan mashhurdir. Bunday konlar AQSH, Evropa va boshqa joylarda mavjud. Ural tog‘ining g‘arbiy yon bag‘rida Kama va Ural daryolarining o‘rtasida bunday misli qumtosh yotqiziklari 100 km masofaga cho‘zilib ketgan. Olimlarning fikricha, bu kondagi mis Ural tog‘ining nurash mahsulotidir.
Sizma temir konlariga Uralning sharqiy yon bag‘ridagi Alapaev koni misol bo‘la oladi. Bu erda temir sizot suvlar bilan keltirilib, ushatki jinslar qatlamidan uning ostidagi ohaktosh qatlamiga sizib o‘tgan va metasomatik sidirit, hamda temirli xlorit holida ajralgan.
Tug‘ma oltingugurtning Polsha, Ispaniya, Xitoy va boshqa joylardagi qator konlari, O‘rta Osiyodagi Qovurdoq, SHo‘rsuv va boshqa oltingugurt konlarining sizma yo‘li bilan hosil bo‘lganligi keyingi yillarda ko‘pchilik geologlar orasida shubha tug‘dirayotir.
Foydali qazilma konlari nurash zonasida turli o‘zgarishlarga uchraydi. Bunda ba’zi konlar tubdan o‘zgarib ketadi, ba’zilari esa kamroq o‘zgaradi.
Asosiy hollardan biri tez oksidlanuvchi sulfidlarning yuqori kislorod potensialiga ega bo‘lgan sharoitga tushganda tez oksidlanib yangi minerallar hosil qilishidir. SHuning uchun bu jarayon oksidlanish deb, uning joyi esa oksidlanish zonasi deb yuritiladi.
YUqorida keltirilgandek, bu jarayon do‘nglik va yassi tog‘lik tumanlarda samaraliroq bo‘ladi. Sulfid konlarining nurash qobig‘ida ishtirok etuvchi suvlarning xarakteriga qarab uchta zona yaqqol ajralib turadi: sizot suvlar zonasi; suv almashinish zonasi; turg‘un suvlar zonasi.
Sizot suvlar zonasi er ustidagi kislarod va karbanat kislotasi bilan boy bo‘lgan suvlarning pastga qarab bir me’yorda sizilishi bilan xarakterlanadi. Suv almashinish zonasi zamin suvlari sathidan pastda joylashgan bo‘lib, suvning yon tomonga asta siljishi va kislarodning kamligi bilan belgilanadi. Turg‘un suvlar zonasida suvlar deyarlik xarakatsiz va kislarodga siyqa bo‘ladi.
Ikkilamchi sulfidlar bilan boyitilgan zona kon tanasining yuqori qismida joylashgan bo‘lib, ishqorsizlanish podzonasidan chiqib ketgan metallarning Rn o‘sishi bilan qayta tiklanish natijasida boyigan bo‘ladi.
Bu zonada bo‘lib o‘tuvchi kimyoviy jarayonlarning eng samaralilari oksidlanish zonasidan sizot suvlar yordamida eritilib, konning chala o‘zgargan pastki qismiga olib kelingan metallarning sulfat birikmalari hisobiga bo‘ladi.
Quyidagi sabablarga ko‘ra, zamin suvlarining sathi pasayib qolsa, hosil bo‘lgan ikkilamchi sulfidlar quyida ko‘rsatilganidek qayta oksidlanib oksidlangan boy rudalar podzonasini yuzaga keltiradi. Ikkilamchi sulfidlar bilan boyitilgan zona mis, uran, qumush, oltinli sulfid va ba’zida nikel konlari uchun ahamiyatlidir.
Konlarda bu zonalarning ba’zi birlari uchramasligi, zona va podzonalar biridan biriga sekin asta o‘zgarib o‘tib borishi mumkin. Konlarning oksidlangan qismi odatda 200 m dan oshmaydi, lekin sharoitga qarab, bu zonaning qalinligi bir necha 100 m ga ham borishi mumkin. Bunda albatta o‘zidan suvni yaxshi o‘tkazuvchi plast va tektonik yoriqlarning ahamiyati katta.
Oksidlangan rudalarning tashqi ko‘rinishi ham boshqacha bo‘ladi. Ular birlamchi, qoldiq va qayta yotqizilgan minerallardan iborat bo‘lganligi uchun turli shakllarga ega bo‘ladi.
Xulosa
Mavzuda sizma konlarining hosil bo‘lish jarayonlari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Bunday konlar asosan moddalarning bir tog‘ jinsidan ikkinchisiga o‘tib, ishqorsizlanish jarayonlari natijasida paydo bo‘ladi. Dunyodagi mavjud sizma konlar haqidagi ma’lumotlar ularning nomlari va joylashgan erlari bilan misollar keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
