Foydali qazilmalarni boyitish jarayonlari

r
q
q
F
K


=

bu yerda,
q
1
va 
q
2
zaryadlar miqdori; 
r -zaryadlar orasidagi masofa; 
ε - muhitning dielektrik o‘tkazuvchanligi.
Agar, elektronlarga to‘lgan orbita bilan elektronlarga to‘lmagan 
orbita orasidagi energiya darajasining farqi katta bo‘lsa, tashqi elektr 
maydoni ta'sirida elektronlar bir pog‘onadan boshqa pog‘onaga o‘ta 
olmaydi. Bunday atom ko‘rilishiga ega bo‘lgan minerallar tok 
o‘tkazmaydilar. Ularni tok o‘tkazmaslar yoki dielektriklar deb ataladi [2].
Dielektriklarning har-bir molekulasida ham manfiy, ham musbat 
zaryadlar mavjud. Dielektrikning har qanday hajmidagi manfiy zaryad 
musbat zaryadga teng, shuning uchun dielektrikning molekulasini elektr 

---

287 
dipoli desa ham bo‘ladi. 
Agar, dielektrikni elektr maydoniga joylashtirilsa, maydon ta'sirida, 
maydon kuchlanganligi yo‘nalishi bo‘yicha elektr dipollarning tartibli 
joylanishi yuz beradi. Dielektrik sirtida elektr zaryadi hosil bo‘ladi: bir 
uchida manfiy, ikkinchi uchida musbat. Dielektrik sirtida hosil bo‘lgan 
zaryadlarni bog‘langan zaryadlar deb ataladi. Bog‘langan zaryadlar modda 
(atom, molekula, ion) tarkibiga kiruvchi va ichki malekulyar kuchlar bilan 
ma'lum holatda ushlab turilgan zaryadlardir.
Dielektriklarda “erkin zaryadlar” bo‘lmagani uchun ular elektr 
tokini o‘tkazmaydilar. Dielektriklarni elektr xossalari, uning tarkibiga 
kiruvchi molekulalarning dipol momentlari bilan baholanadi. 
l
q
Р

=
bu yerda, 
q
– molekulalarning musbat (mafiy) zaryadlari soni; 
l
- manfiy va musbat zaryadlar og‘irlik markazlari orasidagi masofa. 
Tashqi 
elektr 
maydoni 
ta'sirida 
dielektrikdagi 
bog‘langan 
zaryadlarni holatini tartibli o‘zgartirishiga dielektrikni qutblanishi deb 
ataladi. 
Dielektrik qutblanishining o‘lchami hajm birligidagi molekulalar 
(atomlar) dipol momentlarining vektor yig‘indisi bilan belgilanadi.
E
h
Р
о


=

bu yerda, 
h
-hajm birligidagi dielektrikning qutblanuvchanligi; 
E
-maydon kuchlanganligining vektor yig‘indisi. 
r
о
E
Е
Е
+
=
bu yerda, 
E
0
-tashqi elektr maydoni kuchlanganligi; 
E
r
-bog‘langan zaryadlar maydoni kuchlanganligi. 
Qutublanuvchanlik fizik miqdor bo‘lib, kuchlanganligi 
E
bo‘lgan 
elektr maydoni ta'sirida atom (molekula, ion) elektron qobig‘ini 
deformatsiyalanish qobiliyati bilan tavsiflanadi. 
Natijada atom (molekula, ion) qo‘shimcha elektr dipol momentini 
hosil qiladi. 
E
Р
о


=


Dielektrikning qutblanuvchanligi uning dielektrik o‘tkazuchanligi 
bilan baholanadi. Bu miqdorning fizik ma'nosi zaryadlarni dielektrikga 
ko‘rsatayotgan ta'sir kuchi vakuumdagiga nisbatan qancha kichikligini 
ko‘rsatadi. 
Taxminan, jismning elektr o‘tkazuvchanligi qancha yaxshi bo‘lsa, 
uning dielektrik o‘tkazuvchanligi shuncha yuqori bo‘ladi. (26-jadval.) 
O‘tkazgichlar bilan dielektriklar oralig‘ida o‘rtacha tok 

---

288 
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan juda ko‘p minerallar bo‘lib, ularni yarim 
o‘tkazgichlar deb ataladi. Ularning asosiy xossalaridan biri past haroratda 
elektr tokini o‘tkazmasalarda, ozgina haroratni ortishi ularni o‘tkazuvchan 
qilib qo‘yadi. Bundan tashqari, yarim o‘tkazgichlarga yorug‘lik yoki 
bosim ta'sir ettirilsa, yoki tez harakatlanuvchi zarrachalar bilan 
nurlantirilsa ular tok o‘tkazadigan bo‘lib qoladilar.
Yarim o‘tkazgichlarning yana bir ahamiyatga molik xossalaridan 
biri «teshik» (dirochnoy) tok o‘tkazuvchanligidir. Uning fizik ma'nosi 
shundan iboratki elektronlarga to‘lgan orbitadan elektronlarga to‘lmagan 
orbitaga elektronlar o‘tishi natijasida, bu orbita to‘lmagan bo‘lib qoladi va 
bo‘sh joy «teshik» hosil bo‘ladi. Tashqi elektr maydoni ta'sirida bo‘sh 
joyga esa pastki pog‘onadan elektronlar o‘ta boshlaydilar va ular tok 
o‘tkazish jarayoniga qatnashadilar.
Demak, yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi «elektron» 
va «teshikli» elektr o‘tkazish xossalaridan iborat ekan [2].