|
Savol va topshiriqlar:
1. «Alpomish» dostonining Fozil Yoidosh o‘g‘lidan yozib olin-
gan variantini o‘qing.
2. Dostonning bugungi kunda xalq qadriyatlari qatorida e’tiborga
loyiq ekanini izohlang.
3. «Alpomish» dostonidagi mifik dunyoqarash belgilarini alohida-
alohida koisating, Ular haqida bilganlaringizni so‘zlang.
4. Dostonning o‘rganilishida olimlar fikrlarini ayting. Ularni ba-
holashga urining.
5. Dostondan parcha yodlang.
145
www.ziyouz.com kutubxonasi
2.2. O'ZBEK XALQ NASRINING 0 ‘RGANILISHI
Afsona - sehr - jodu, xayolotga y o 'giilgan, ajdodlardan avlod-
larga o‘tib kelayotgan og‘zaki hikoya, 'Nomoddiy madaniy meros
(NMM) namunalaridan biri. Afsona o'zbek xalq og‘zaki ijodining
eng qadimgi janrlaridan biri boiib, insonning dunyo va o‘zini qur-
shab turgan voqelikni angîash, tushunishga qaratilgan tushuncha va
tasavvurlari mujassamlashgan voqea va hodisalar, badiiy to‘qima
asosida hikoya qiladi. Shu-ning uchun ham afsonada ijtimoiy hayot,
kishilaming dunyoqarashi, urf-odatiari va tarixiy hodisalar haqida ix-
cham m aium ot, axborot beriladi.
Afsonalar haqidagi maiumotlar mashhur tilshimos olim Mahmud
Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida «sag» so'zi orqali
ifodalangan boiib, hikoya, qissadeyata’rif berilgan.
Afsona matnida an’anaviylik yo‘q ekan, voqealar tuzilishi ham
murakkab emas. Shuning uchun aytuvchining mahorati bilan bogiiq
ho Ida voqealar doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Afsona syujetlari
mifologik hodisalar, geografik joylar nomi bilan bogiiq g'aroyib vo-
qealardantashkiltopgan. Xarakterli tomoni shundaki, deyarli barcha
afsonalarning syujeti bir yoki ikki epizoddan tashkil topadi. Syujet
voqealari esa ko‘proq tugundan boshlanadi. Bunday epik tugunlar
esa tinglovchilarni kutilmaganda voqealar ichiga olib kiradi.
Afsonalarda ertaklardagiga o'xshash
an’anaviy boshlama
va tugallamalar ucliramaydi. Bu narsa faqat afsona aytish bilan
shug‘ullanuvchi professional ijodkorning yo^qligi bilan izohlanadi.
Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, afsona keng ommaviy ijro
etiluvchi janr hisoblanadi - uni bilgan shaxs o‘zi istagan shaklda ay-
taverâdi.
Afsonalarning tematikasi rang-barangdir. Osmon, yer, suv pir-
lari (muakkil)ning g‘aroyib ishlari, yovuzlik yaratuvchi ruhlar bilan
ezgulik yaratuvchi ruhlar o‘rtasidagi doimiy to ‘qnashuvlar, yer
yuzida odamning pay do bo ‘ lishi, narsa yoki hodisalarga taalluqli bel-
146
www.ziyouz.com kutubxonasi
gilarning paydo boiish sababli, tabu (taqiq) biian bogiiq ajoyib va
g‘aroyib voqealar afsonalar tematikasini tashkil etadi.
Afsonalar voqea va hodisalami g ‘ayritabiiy tasvirlashi bilan
ertaklarga o ‘xshab ketadi, biroq syujetning barqaror shaklga ega
emasligi va qisqaligi bilan ulardan ajralib turadi. Demak, afsonalar-
da barqaror syujet va kompozitsiya yo‘q. Bunday xususiyat ular-
ning ommaviy ijro shakli hamda axborot berish vazifasini o‘tasbi
bilan bogiiq.
Darhaqiqat, ko‘pgina afsonalardagi epizodlarda otashparastlik
diniga aloqador talqinlar ham uchraydi. «Qayu-mars», «Odami Od»,
«Er Xubbi», «Anbar ona», «Hazrati Xizr» kabi mifologik afsonalar
ibtidoiy dunyoqarash, u yoki bu sirli ko‘ringan narsani muqaddas-
lashtirish, unga e’tiqod qo‘yish kabi diniy tasawurlar zamirida pay
do boigan.
Afsonalar g‘oyaviy-tematik yo‘nalishlariga ko‘ra, shartli ra-
vishda sof mifologik afsonalar, tarixiy voqea va hodisalar haqida
to‘qilgan afsonalarga boiinadi. Afsonalarni asosan osmon jismlari
bilan bogiiq samoviy afsonalar, o‘simliklar olami, hayvonot olami.
makon, zamon va insoniyat tarixi bilan bogiiq katta besh guruhga
b o iish mumkin. 0 ‘z navbatida bu guruhdagi afsonalar ham kichik
-kichik guruhlarga boiishi mumkin. 0 ‘zbek xalq afsonalari sira-
sida tarixiy voqea va hodisalar haqidagi afsonalar katta o‘rin egal-
laydi. «Devqal’a», «Shirin qiz», «Kalta minor», «lion buzgan» kabi-
lar shunday afsonalardandir. Ular insoniyatning beqiyos kuchi va
go‘zalligini madh etadi.
«Baroqtom», «Shohsanam va G‘arib», «Hazorasp», «Iskandar va
Afrosiyob» kabi afsonalar esa tarixiy joy va tarixiy shaxslar nomi
bilan bogiangan. Ularda voqelik fantastik yoiialishda hikoya qili-
nadi. Bu xildagi afsonalar ko‘proq muayyan hodisa, qabila yoki elat,
geografik joy - qal’a, maqbara, qo‘rg‘on, saroy, minora, daryo, den-
giz, shaharlar bilan bogiiq boiib, ulaming yuzaga kelishi va vayron
boiish sabablari, u yoki bu nomning paydo boiishi tarixidan xabar
beradi. Shu jihatdan. «Hazorasp» afsonasi xarakterlidir.
147
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
