Folklorshunoslikka

lar  haqidagi  ertaklar  («Tulki  va  laylak»  kabi),  b)  sehrli  ertaklar 
(«Kenja  botir»,  «Muqbiltoshotar»  va  h.),  v)  maishiy  («Davlatmir- 
zo», «Ayoz» va h.) ertaklarga  bo‘linadi.
Hayvonlar  haqidagi  ertaklar  shakl  va  mazmuniga  ko‘ra  ikki 
turga  bo‘linadi:  sof  hayvonlar  haqidagi  ertaklar  va  majoziy  er­
taklar.
Sof hayvonlar haqidagi  ertaklar nisbatan qadimiydir.  Hayvon- 
personajlar  harakati  va  munosabati  qadimiy  dunyoqarash  bilan 
bog‘langan.
150
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Majoziy  ertaklar  hayvonlar  haqidagi  ertaklar  zaminida  vujudga 
kelib,  tanqidiy  vazifani  ado  etishga  bo‘ysundirildi.  Bir  vaqtlar  to­
tem  sanalgan  hayvonlar  ijtimoiy-siyosiy  mazmunni  aks  ettiruvchi 
ko‘chma  ma’nodagi  personajlarga  aylanadi.  Bunday  ertaklaming 
g‘oyaviy mazmuni va obrazlar talqinida majoz asosiy o iinda turadi. 
Majoziy ertaklaming pedagogik ahamiyati katta.
0 ‘zbek  xalq  ertaklari  orasida  sehrli  ertaklar  alohida  turkumni 
tashkil etadi.  Sehrli ertaklaming yuzaga kelishi qadimiy tarixga ega 
boiib, ularning ildizi ibtidoiy jamiyatga bogianadi.
Sehrli  ertaklarda personajlar, voqea va hodisalar odatdan tashqa- 
ri,  g‘ayritabiiy  holda tasvirlanadi.  Sehrli  ertaklardagi  har bir epizod 
qahramoniarning  xatti-harakatlari,  sehr, jodu,  mo‘jiza,  xayoliy  ob­
razlar bilan bogianadi.
Sehrli  ertaklarda u yoki bu totem hay von asosiy personaj  boiib, 
bosh qahramon yordamchisi  sifatida hal qiluvchi rolni o‘ynaydi.
Sehrli ertaklar poetikasida tilsim alohida o‘rin tutadi. Tilsim va til- 
simli hodisalar ta’sirchanlikni orttirib, ertaklarga xos tabiat yaratadi, 
voqea va hodisalar mazmunini  ochadi,  qahramon ruhini  belgilaydi. 
Tilsim  syujetning  asosiy  bezagi,  ertak poetikasining tarkibiy  qismi- 
dir.  Chunki  sehr-jodu  va  tilsim  vositalari  ertak  syujetini  harakatga 
keltiradi, qahramonlar xarakterini belgilaydi.
Maishiy  ertaklaming  tematikasi,  g‘oyaviy  mazmuni  sehrli  er- 
taklardan  farq  qiladi.  Aqlni  sinash,  vafodorlik,  jangovarlik,  oi- 
laviy  tortishuvlar, ayyorlik va tentaklikni tanqid qilish bu xildagi 
ertaklaming  asosiy  tematikasini  tashkil  etadi.  Shuning  uchun 
ularda ijtimoiy  tengsizlik, adolatsizlik,  zulm va zo‘rlik qoralanib, 
ezgulik  va  haqiqat  ulugianadi.  Ertak  qahramonlari  -   hayot- 
ning  faol  kishilari,  ular  ajoyib  va  g‘aroyib  yordamchilarsiz  ish 
ko'radilar,  aql  kuchi,  tadbirkorlik,  chidam,  jasorat,  iroda  kuchi, 
do‘stga vafodorlik,  sadoqat,  adolatsizlikka nisbatan  murosasizlik 
ularning  asosiy  sifatlaridir.  Maishiy  ertaklarda voqealar  harakati 
nisbatan hayotiy.  Ertak  syujetini  asosan  sotsial-maishiy  motivlar 
tashkil qiladi.
151
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ertaklar  o'ziga  xos  kompozitsiyaga  ega  boiib,  kirish  qismi  -  
boshlama, voqealar rivoji, tugallanmalardan tashkil topadi.
Qirish  qismi  -  boshlama tinglovchi  diqqatini jamlab,  uni  ertak 
eshitishga  hozirlaydi.  Ertakning  an’anaviy  boshlamasi  voqeaning 
qaysi  vaqtda  bo'lib  o‘tganini  aniq  bildirmaydi,  uni  umumiy  tarzda 
ifodalaydi. Maishiy ertaklarda boshlama nihoyatda ixcham va soddal 
Bunda ham voqelikning bo‘lib o‘tgan vaqti noaniq b oisa ham, biroq 
sirlilik sezilmaydi, hayotiylik hukmron bo‘ladi. Voqea b oiib o‘tgan 
joy va qahramon nomi aniq hamda to iiq  beriladi.
Tugallanma-ertakning  yakuniy  qismini  ifodalaydi.  Sehrli  ertak­
larda  tugallanma  doimo  to‘y-tomosha  tasviri  bilan  yakun  topadi. 
Maishiy  ertaklarda  esa,  u voqealar  sintezidan  kelib  chiqqan  xulosa 
boiib, sotsial ruh hamda taiim iy mazmunni anglatadi.
Ertak  aytib  beruvchiga  ertakchi  deyiladi.  Har bir  ertakchi  aytib 
berayotgan  ertaklarining  xarakteri  va  hikoya  qilib  berish  uslubiga 
ko‘ra  bir-biridan  farqlanadi.  Ayrim  ertakchilar  havvonlar  haqidagi, 
ayrimlari sehrli, ba’zilari esa maishiy mazmundagi  ertaklami aytish 
boiycha dong taratganlar.
Ertakchilar:  ijodkor va ijrochi ertakchilarga boiinadi. Ijodkor er­
takchi  o‘zi  eshitgan  ertakka  ijodiy  yondoshadi,  an’anani  buzmagan 
holda,  ertak  voqeligiga  yangiliklar  qo'shadi,  uning  ta'sir  kuchini 
oshiradi.  0 ‘z bilim darajasi va mahorati hamda tinglovchi talabidan 
kelib chiqib, ertak voqelariga o‘zgartirishlar kiritadi. Ijrochi ertakchi 
esa o ‘zi qanday eshitgan boisa,  aynan shunday takrorlaydi, matnga 
ijodiy yondoshmaydi.
Ertaklaming asrlar osha yashab qolishida, ajdodlardan avlodlarga 
yetib kelishida mahoratli, ya’ni  professional ertakchilaming xizmat- 
lari alohida ahamiyatga ega.  Hamrobibi Umarali qizi, Hasan Xudoy- 
berdi o‘g‘li, Haydar Boycha o‘g‘li, Nurali Nurmat o‘g ii, Husanboy 
Rasulov, Abdug’ofur Shukurov kabi mashhur ertakchilar  o ‘z davrida 
mashhur boigan va ulardan ko‘plab ertak namunalari yozib olingan. 
Bugungi  kunga  qadar  ko‘plab  ertak  namunalari  turli  nomlar ostida 
chop etib kelinmoqda.
152
\ 
\
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Milliy va umuminsoniy  g'oyalarni  o‘zida mujassam  etgan ertak- 
Jarning ta’limiy hamda tarbiyaviy ahamiyati juda katta.