Fiziologiyasi va gigiyenasi

bosh  hu­
jayralar -
 m e'd a  shirasining  fermentlarini  ishlab  chiqaradi,  qopla- 
ma hujayralar -  xlorid  kislota  va  qo'shim cha hujayralar esa  shilliq 
m odda  ishlab  chiqaradi.
Odam  m e'dasining  shirasi  -   kislotali  reaksivaga  ega  bo'lgan 
rangsiz  suyuqlikdir,  u  katta  miqdorda  xlorid  kislota  (0,5  %  gacha) 
va shilimshiq  modda saqlaydi.  M e'daning  shilliq qatlamidan  ishlab 
chiqiladigan  shilimshiq  modda  m e'dani  mexanik  va  kimyoviy ja- 
rohatlanishdan  saqlaydi.
M e’daga  tushadigan  bakteriyalar  uchun  xlorid  kislota  o'ldiruv- 
chi  (bakteriotsidlik) xususiyatiga ega. xuddi  shunday him oya funk-
n
  о   1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

siyasini  bajarish  bilan  tolali  ovqatlarni  yumshatadi,  oqsillarning 
ko'pchishini  chaqiradi,  hazmlovchi  ferment pepsinni  faollashtirish 
xususiyatiga  ega.
Voyaga  yetgan  odamlarda  bir  kecha-kunduzda  1,2-2.0 
1
  shira 
ajraladi.  M e'da  shirasida  ikki  xildagi  oqsillarni  parchalovchi  fer- 
mentlar  pepsin  va  xim ozin  saqlanadi.  Pepsin  m e’da  bezlari  bilan 
noaktiv  holatda  ishlab  chiqiladi  va  xlorid  kislota  ta'sirida  faolla- 
shadi.  Pepsin  oqsillarni  albumoz  va  peptonlargacha  parchalaydi. 
Ximozin yoki  shirdon  fermenti  m e'dada sutning ivishini  chaqiradi. 
Ximozin bolalarning m e'dasida ular sut bilan oziqlanganida topila- 
di. Katta bolalarda sutning ivishi m e'd a shirasidagi pepsin va xlorid 
kislota  ta'sirida  bajariladi.  M e'da  shirasida  mavjud  b o ig a n   lipaza 
fermenti  y o g ia rn i  glitserin  va  y og'  kislotalarigacha  parchalaydi. 
M e'da  lipazasi  y o g ia r   em ulsiyalanganida  ta 'sir  ko'rsatadi.
M e'dada  oziqalar  4  soatdan  11  soatgacha  saqlanadi  va  m e'da 
shirasi yordamida.  asosan, kimyoviy jihatdan qayta ishlanadi.  Bun- 
dan  tashqari,  m e'dalarda oziqalar mexanik jihatdan ham  qayta ish­
lanadi. M e'da devori qatlamida juda kuchli muskulli qatlam mavjud 
b o iib ,  ular  silliq  muskullardan  tashkil  topgan.  uzunasiga  qiyshiq 
va  avlanasiga joylashgandir.  M e'da  muskullarining  qisqarishi  oziq 
massalarining hazm  shiralari  bilan aralashishini ta'm inlaydi  hamda 
m e'dadan  ichakka  o ‘tishini  ta ’m in etadi.
Emadigan  bolalarning  m e'dasi  ko'proq  gorizontal  holda  jo y ­
lashgan b o iib , chap qobirg'alar ostini to 'lig ic h a  egallaydi va faqat 
bola  qachon  tik turadigan  va  yuradigan  b o ig a n id an  keyingina  an- 
chagina  vertikal  holatni  oladi.
Yosh  ulg'ayishi  bilan m e'da  o'zining  shaklini ham  o'zgartiradi.
15  yoshgacha b o ig a n  bolalarda doirasimon, 2 -3  yoshgacha noksi- 
mon,  yetti  yoshdan  boshlab  voyaga yetgan  odamlarning m e'dasini 
shaklini  oladi.
Yosh  ulg'ayishi  bilan  m e'daning  sig'im i  ham  orta  boradi.  Agar 
yangi  tug'ilgan  bolalarda  30-35  ml  ni  tashkil  qilsa,  bir  yoshga 
to ig a n id a  bu hajm  10  marta ortadi  va 300-350  ml  ni  tashkil  etadi.
10-12  yoshga  kelib  m e'daning  s ig im i  1,5  1  ga  yetadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M e’daning muskulli qatlami yosh bolalarda juda zaif rivojlangan 
b o ia d i,  ayniqsa,  m e'daning  asosiy  qismi  -  uning  tubi  zaif b o ia d i. 
M e’da  tubidagi  muskulli  qatlamning  yetarlicha  rivojlanmaganligi 
va unga kiradigan  qismning  ancha katta bo'lishi  emadigan  bolalar­
da hiqichoq  tutishiga yoki  qusishning  asosiy  sababi  bo'lib  hisobla­
nadi.
Yangi  tug'ilgan  bolalarda  m e'daning  bezii  epiteliyasi  ju d a  zaif 
tabaqalashgan  bo'ladi,  bosh  hujayralar hali  to 'lig 'ich a yetilmagan- 
ligi  sababli  xlorid  kislota  deyarli  b o im ayd i.  Bolalar  m e’dasi  bez 
hujayralarining  differensiyasi,  asosan.  yetti  yoshga  kelib  tugalla- 
nadi,  lekin  o'zining  to ’liq  rivojiga jinsiy  vetilish  davrining  oxirida 
erishadi.
Yangi  tug'ilgan  bolalar  m e'd a  shirasining  umumiy  kislotaliligi 
unda mavjud bo'lgan sut kislotasi  bilan  bog'liq.  Xlorid  kislotaning 
sintezlanish  funksiyasi  2,5  dan  4  yoshgacha  bo'lgan  davrda  rivoj- 
lanadi.  4  yoshdan  7  yoshgacha  bo'lgan  davrda  m e'da  shirasining 
umumiy  kislotaliligi  o'rtacha  35,4  birlikni  tashkil  etadi,  7  yoshdan
12  yoshgacha  bo 'lgan   bolalarda  bu  ko’rsatkich  63  birlikka  teng 
bo'ladi.  M aktabgacha  yoshdagi  bolalar  m e'da  shirasidagi  xlorid 
kislotaning  nisbatini  kam  miqdorda  saqlanishi  uning  bakteritsidlik 
xususiyatining  pasayishiga  olib  keladi.  bu  esa  bolalarning  oshqo- 
zon-ichaklar  kasalliklari  bilan  ko'proq  kasallanishga  moyil  ekan- 
ligini  aniq  ko'rsatib  beradi.
Yangi  tu g 'ilg a n   bolaning  m e 'd a  shirasining  tarkibida  pep­
sin,  xim ozin,  lipaza  ferm entlari  sut  kislotasi  va  birikkan  xlorid 
kislotalar  saqlanadi,  M e ’da  shirasining  past  kislotaliligi  tufayli 
uning  tarkibidagi  pepsin  fermenti  faqatgina  sut  tarkibiga  kiruvchi 
oqsillarnigina parchalaydi.  Sut ivituvchi ferment ximozinni  faolligi 
bolalar  hayotining  birinchi  vilining  oxiriga  kelib  256-521  birlik- 
kacha  ortadi  (bolaning  birinchi  oyidagi  16-32  birlikka  nisbatan). 
Em adigan  bolalar  m e'da  shirasidagi  lipaza  fermenti  25  %  sut 
yog'larini  parchalash  xususiyatiga  ega.  Shuni  qayd  qilish  kerakki, 
ona  sutining  yog'i  faqatgina  m e'da  lipazasi  bilan  parchalamnaydi, 
balki buni  parchalanishida ona sutining  lipazasi  ham  ishtirok etadi. 
Shu  sababli  sun’iy  oziqlantirilgan  bolalarda  ko'krak  sutini  emgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bolalarga  nisbatan  yog'larning  parchalanishi  doimiy  ravishda  an- 
cha  sekin  kechadi.  Sigir  sutining  tarkibida  lipaza  ju d a  kam.  Bo- 
lalarning  yoshi  ortishi  bilan  lipazasining  faolligi  10-12  birlikdan 
35-40  birlikkacha  ortadi.
Iste'm ol  qilingan  ovqatlar  turiga  qarab  m e’da  shirasining 
miqdori,  uning  kislotaliligi  va  hazmlovchi  kuchi  (xuddi  voyaga 
vetgan  odam lardagiga  o'xshash)  ham  o ‘zgaradi.  Ona  suti  bilan 
oziqlanganda  past  kislotalilik  va  kuchsiz  hazmlovchi  xususiyatga 
ega  bo'lgan  m e’da  shirasi  ajraladi.  Yosh  ulg'ayishi  bilan  m e’da 
shirasi  sekretsiyasining  tiklanishi  bilan  avval  go:shtga,  so'ngra 
nonga  yuqori  kislotalilik  shirasi  ajralsa  eng  past  kislotalilik  xusu- 
siyatiga  ega  bo'lgan  shira  sutga  ajraladi.  M e’da  shirasi  ajralishi 
uchun  albatta.  m e’daga  ovqatlar  tushishi  shart  emas,  ovqatlarning 
o g ’iz  b o'shlig'ig a  tushishining  o ‘zi  shira  ajralishi  uchun  kifoya.
Bu  bildirilgan  fikrga  ishonish  uchun  itlarni  «yolg'ondakam » 
oziqlantirishni  kuzatishni  o'zi  kifoya.  Buning  uchun  hayvonga 
operatsiya  vo 'li  bilan  m e'd a  ichiga  naychali  fistula  kiritiladi:  ik- 
kinchi  uchi  esa  hayvonning  tana  yuzasiga  mahkamlanadi  va  tajri- 
ba  bajarilmagan  paytda  tiqin  bilan  tiqib  qoS'iladi.  Shunday  qilib, 
tayvorlangan hayvonning qizilo‘ngachi kesilib, uning uchlari kesil- 
gan jarohati  terisiga  tikiladi.
Operatsivadan  keyin  bir  necha  kun  o ‘tgach,  hayvonlar  oziqla- 
na  boshlaydi,  lekin  ovqatlar  m e’daga  tushmaydi.  Shu  bilan  birga, 
m e'da  fistulasidan  toza  m e’da  shirasi  ajraladi.  Bu  esa  yolg'onda­
kam  oziqlantirishdir.  Yolg'ondakam  oziqlantirish  paytida  m e’da 
shirasi  og ‘iz  bo‘shlig‘idagi  ta 'm   sezuvchi  retseptorlarni  qo‘z g ;a- 
lishiga javob  tariqasida  reflektor  ravishda  ajraladi.  M e’da  bezlari 
uchun  sekretor  nervlar  bo‘lib  adashgan  nerv  hisoblanadi.
M e'da  shirasining  ajralishini  boshlanishi  uchun,  albatta,  o g ‘iz 
bo"shlig‘idagi  retseptorlarni  ovqatlar  bilan  q o ’zg'atilishi  shart 
emas.  Ovqatlanishga  tayyorgarlik  k o ‘rish,  taomlar  haqida  gap  yu- 
ritish, uning  hidi va k o ‘rinishi,  ovqatlanish vaqti  kislotali,  ferment- 
larga  boy  bo'lgan  m e’da  shirasi  ajralishini  chaqiradi.  Bu jarayon 
shartli  reflektor  holatda  bajariladi.  Shartli  reflekslar  tufayli,  shira 
ovqatlanishdan  bir  muncha  oldin  ajrala  boshlaydi.  I.  P.  Pavlov  bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shirani  ishtaha voki  zapal  shirasi  deb atadi.  Ishtaha shirasi, m e'dani 
oziqalarni  hazm lashga  oldindan  tayyorlaydi  va  lining  normal  ish- 
lashi  uchun  qulay  sharoit  varatadi.
Ovqat yeyish akti  doimo oziqalarning ko'rinishi  va hidi — rne'da 
bezlari  uchun  shartli  q o 'zg'atuvchilar  b o iib   hisoblanadi.  Shun- 
dan  kevin  og'iz  b o 'sh lig 'ig a  tushuvchi  ovqatlar  xuddi  shartsiz 
q o 'z g ’atuvchi  sifatida ta'sir ko'rsatadi  va og'izdagi  shilliq  pardasi- 
dagi  ta'm   sezuvchi  retseptoiiarni  qo'zg'aydi.  M e'da  sekretsiyasi- 
ning bunday  fazasi  murakkab reflektor faza hisoblanadi  va  bu faza- 
da  m e'da  shirasi  shartsiz  va  shartli  reflekslar  kompleksi  hisobiga 
ajraladi.
Ovqat  m e'daga  tushganidan  keyin.  m e'da  shirasi  reflektor  ra- 
vishda  ajralishda  davom  etadi,  bu  esa  m e'daning  shilliq  pardasini 
m exanik jihatdan  qo'zg 'alish i  hisobiga yuz  beradi.  Bu  yerda  ovqat 
hazm lanishida  qon  tarkibida  aylanuvchi  va  m e'daning  sekretsi- 
yasini  gum oral  v o i  bilan  qo'zg'atuvchi 
k i m y o v i y  
m oddalar  ham 
muhim  rol  o'ynaydi.
Bu  borada  go'sht  sho'rvasi.  qaynatilgan  karam,  baliqlar,  qo'zi- 
qorinlar.  sabzavotlar  qaynatilgan  suvlarda  saqlanuvchi  moddalar, 
ayniqsa.  faoldir.
Bundan  tashqari,  xlorid  kislota  yoki  hazmlanish  mahsulotlari 
ta'siri  ostida m e'daning  shilliq  pardasida  maxsus  gonnon -  gastrin 
hosil bo'ladi  va u qonga so'rilib. m e'daning bezlarini  sekretsiyasini 
tezlashtiradi.
M e'da  shirasining  ajralishi  turli  ta'sirotchilar  ta'siri  ostida  tor- 
mozlanishi  mumkin.  Buzilgan  ovqatning  ko'rinishi,  uning  yoqim- 
siz hidi,  ko'ngilga o'tirm aydigan  ahvol.  ovqatlanish paytida qusish 
m e'da  sekretsiyasini  tormozlaydi.  bu pavtda shiralam ing hazmlov- 
chi  ta'siri  kamayadi  va  oziqalar  yomon  o ’zlashtiriladi.
Sut  emadigan  bolalarning  sut  emishi  to ’g'ri  olib  borilsa,  ular- 
ning  m e'dasi  oziqalardan  3 -4   soatdan  keyin  bo'shaydi.
Katta miqdorda  oqsil  va yog'  saqlovchi  ovqatlar m e'dadan  4 ,5 - 
6,5  soatdan  keyin chiqib ketadi.