Физиология. Вазифалари ва усуллари. Тиббиётдаги аҳамияти. ҚИСҚача тарихи. ҚЎЗҒалувчан тўҚималар физиологияси

Газларнинг қон билан ташилиши
Кислородни ўпкалардан тўқималарга ва СО₂ ни тўқималардан ўпкаларга қон ташийди. Эркин (эриган) ҳолда бу газларнинг жуда кам қисми ташилади. Кислород ва СО₂ нинг асосий қисми боғланган ҳолда, кислород – оксигемоглобин шаклида ташилади. 100мл қонда тана ҳарорати (36,6°С) да фақат 0,3 мл О₂ эрийди. Қон плазмасида эриган О₂ эритроцитлар ичига диффузияланиб, дарров гемоглобин билан бирикади ва оксигемоглобинни ҳосил қилади. Оксигемоглобинда О₂ миқдори 190 мл\л. Гемоглобиннинг О₂ ни бириктириб олиш тезлиги жуда катта бўлиб, одатда қондаги гемоглобиннинг ҳаммаси оксигемоглобинга айланади.
Гемоглобиннинг оксигемоглобинга айланиши эриган кислород таранглигига боғлиқ. Бу боғлиқлик график йўл билан оксигемоглобин диссоциацияси эгри чизиғида ифодаланади. Кислороднинг таранглиги нольга тенг бўлганда қонда фақат тикланган гемоглобин бўлади. Кислород таранглигининг ошиши билан оксигемоглобин ҳам ошиб боради. Аммо бу боғлиқлик чизиқли эмас, S шаклини эслатади. Оксигемоглабин миқдори айниқса тез (75% гача) килороднинг таранглиги 10 дан 40 мм сим. уст. гача кўтарилганда ошади, 60 мм сим. уст. да гемоглобиннинг кислородга тўйиниши 90% га етади. Тарангликнинг бундан кейинги янада ошиб бориши оксигемоглобин ҳосил бўлишига секин ва кучсиз таъсир этади. Шундай қилиб, оксигемоглобин диссоциациясининг эгри чизиғи икки асосий қисмдан иборат: тик кўтарилган қисми ва етик қисми. Оксигемоглобин диссоциацияси СО₂ таранглигига ҳам боғлиқ бўлиб, келтирилган эгри чизиқ СО₂ нинг таранглиги 40 мм сим. уст. га тенг бўлган хол учун характерлидир.
Гемоглобиннинг оксигемоглобинга ва ундан қайтарилган гемоглобинга ўтиши ҳароратга ҳам боғлиқ. 37-38 °С, яъни тана ҳарорати оксигемоглобин диссоциацияси учун оптималдир. Ҳомила қонидаги гемоглобиннинг кислородга нисбатан ўхшашлиги катта ёшдаги одам гемоглобинига нисбатан юксакроқдир. Скелет мушакларининг толаларида гемоглобинга яқин бўлган миоглобин бор, унинг кислородга нисбатан ўхшашлиги жуда юксакдир.
Қондаги гемоглобиннинг кислородга тўла тўйинганида қон бириктириб олиши мумкин бўлган кислороднинг максимал миқдорига қоннинг кислород сиғими дейилади. Уни аниқлаш учун қонни ҳаво кислородига тўйинтирадилар. Қоннинг кислород сиғими ундаги гемоглобин миқдорига боғлиқ. 1 г гемоглобин 1,34 мл О₂ ни бириктириш қобилиятига эга. Қонда гемоглобин миқдори 140 г\л бўлганлиги учун қоннинг кислород сиғими 1,34 х 140 = 187,6 мл\л ёки 19 ҳажм %.Соғлом кишида 1 л артериал қонда 180-200 мл кислород бор. Веноз қонда тинч ҳолатда 120мл\л кислород бўлади. Шундай қилиб, тўқималардаги капиллярлардан оқиб ўтаётган қон ўзидаги О₂ нинг ҳаммасини тўқималарга бермайди. Артериал қондаги О₂ нинг тўқималар томонидан ўзлаштирилган қисми кислороднинг ўзлаштирилиш коэффициенти дейилади. Тинч ҳолатда кислороднинг ўзлаштирилиш коэффиценти 30-40%, оғир жисмоний иш вақтида 50-60% бўлади.
Карбон икки оқсиди қон билан уч шаклда ташилади: 1)унинг асосий қисми (51 ҳажм %) кимёвий бириккан ҳолда кўмир кислотасининг нордон тузлари шаклида ташилади, 2) карбогемоглобин НвСО₂ (46,5 ҳажм %), 3) жуда кам қисми плазмада эриган ҳолда (2,5 ҳажм %). Ҳужайраларда СО₂ узлуксиз ҳосил бўлиб, қонга диффузияланади. Эритроцитларда сув билан бирикиб кўмир кислотага ўтади, бу реакция карбоангидраза ферменти иштирокида содир бўлади. Карбоангидраза фақат эритроцитларда бор, плазмада йўқ. СО₂ таранглигига боғлиқ ҳолда карбоангидраза кўмир кислотани СО₂ ва Н₂О га парчалаши ҳам мумкин.