Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

ARTERIAL QON BOSIMI
Sistolik, diastolik, puls va o'rtacha bosim.
Arteriyalarninf asosiy vazifasi
qonning kapillyarlardagi uzluksiz harakatini ta'minlash uchun doimiy bosimni
hosil qilishdan iborat.
Arteriyalardagi bosim (P) yurakning qisqarishi natijasida arteriyalarga
chiqadigan qon hajmiga (Q) va mayda arteriyalar, arteriolalar, hamda
kapillyarlarda qon oqimiga bbo'lgan qarshilikka ® bog'liq. Bu bog'lanish oddiy
P = Q x R tenglama bilan ifodalanadi.
Arteriyalardagi qon bosimi doim bir xilda turmay, o'rtacha bir miqdordan
ko'tarilib-tushib turadi. Qonli usulda qayd qilingan arterial bosim egri chizig'ida
bu o'zgarishlar uch xil to'lqin shaklida kuzatiladi.
Birinchi tartibdagi to'lqinlar (puls to'lqinlari) hammadan ko'p bo'lib, yurak
qisqarishlariga bog'liq (38-rasm). Har bir sistola vaqtida ma'lum miqdordagi qon
arteriyalarga chiqib, ularning elastik cho'zilishini oshiradi. Qorinchalar sistolasi
vaqtida aorta va o'pka arteruyasiga keladigan qonning miqdori ketadigan qon
miqdoridan ko'p bo'ladi. Shuning uchun ularda qon bosimi ko'tariladi. Diastola
vaqtida qorinchalardan arterial tizimga qon chiqishi to'xtaydi. Yirik
arteriyalardan qon oqib ketishda davom etadi. Arteriyalarning cho'zilishi
kamayadi va qon bosimi pasayadi. Sistola natijasida arteriyalarda bosimning
ko'tarilishi sistolik bosimni ifodalaydi. Diastola vaqtida bosimning pasayishi esa
diastolik bosimni ifodalaydi. Sistolik bosim bbilan diastolik bosim orasidagi
farq, ya'ni bosimning o'zgarish amplitudasi puls bosimi, deb ataladi.
Puls bosimi yurakka yaqin arteriyalarda eng yuqori. Yurakdan uzoqlashgan
sari puls bosimi pasaya boradi, ya'ni sistolik va diastolik bosimlar orasidagi farq
asta-sekin kamayadi. Arteriola va kapillyarlarda qon bosimining puls to'lqinlari
yo'q. Ularda bosim turg'un bo'ladi, sistola va diastola vaqtida o'zgarmaydi.
Sistolik, diastolik va puls bosimidan tashqari, o'rtacha bosim ham tafovut
qilinadi. O'rtacha bosim maksimal bosim bilan minimal bosim orasidagi miqdor
bo'lib, qonning uzluksiz harakat energiyasini ifodalaydi. Markaziy, yirik
arteriyada o'rtacha bosim diastolik bosim va puls bosimining yarmini
yig'indisiga teng:
P
s
- P
d
P
o'r
= P
d
+

---

2
Periferik arteriyalarda o'rtacha bosim diastolik bosim va puls bosimining
uchdan biri yig'indisiga teng:
P
s
- P
d
P
o'r
= P
d
+
3
Yosh odamning ko'tariluvchi aortasida sistolik bosim simob ustunining 120
mm ga teng, diastolik bosim esa 80 mm. Bunda puls bosimi 40 mm. s.u.,
o'rtacha bosim esa
40 mm
80 mm + = 100 mm sim.ust. ga teng bo'ladi.
2
Aortaning ko'krak qafasidagi va qorin bo'shlig'idagi sohalarida bosim sal
kamayadi. Arteriyalarning oxirgi tarmoqlarida va arteriolalarda esa qon bosimi
keskin pasayadi va arteriolalarning oxirida 30-35 mm s.u. ni tashkil qiladi.
Qon bosimining egri chizig'ida puls to'lqinlaridan tashqari, nafas
harakatlariga bog'liq bo'lgan ikkinchi tartibdagi to'lqinlar ham kuzatiladi.
Shuning uchun ularni nafas to'lqinlari deyiladi. Nafas olganda bosim pasayadi,
nafas chiqarganda esa – ko'tariladi.
Qon bosimining egri chizig'ida ba'zan uchinchi tartibdagi to'lqinlarni kuzatish
mumkin. 
Ularning 
kelib 
chiqishi 
uzunchoq 
miyadagi 
tomirlarni
harakatlantiruvchi markaz tonusining o'zgarishiga bog'liq.