Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Yurak tonlari.
Tananing ko‘krak qismini chap tomondan beshinchi 
qovurg‘a oralig‘ida, o‘mrov chizig‘idan 1 sm ichkarirog‘i qo‘l bilan bosilganda, 
yurak qisqarishi vaqtidagi - yurak zarbi seziladi. Bu zarb, qorinchalar qisqargan 
vaqtda yurakning ko`ndalang razmerlari o‘zgarishi (ellipsoid shakldan dumaloq 
shaklga o‘tadi), qorinchalar devorining zichligini ortishi, yurak uchining yuqoriga 
ko‘tarilib, ko‘krak devoriga urilishi oqibitida sodir bo‘ladi. Yurak zarbining egri 
chizig‘i - kardiogramma, mahsus asbob - kardiograf yordamida yozib olinadi. 
Yurakning sistolik va daqiqalik hajmi.
Yurak qisqarishlarining kuchi va 
quvvatini ifodalovchi ko‘rsatgichlar - yurakning sistolik va daqiqalik hajmi 
hisoblanadi. Sistolik hajm - bitta qorincha tomonidan bir sistola paytida 
haydaladigan qon hajmi. Bu o‘lchov, chap qorincha rivojlantiradigan sistolik 
bosim o`ng qorinchanikidan 5 marta ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, ikkala 
qorinchalar uchun ham bir xil kattalikka ega. Sistolik hajm yurakning katta-
kichikligi, uning mushaklari qisqarishini kuchiga va qisqarishning boshida 
qorinchalardagi qon miqdoriga, ya’ni qonning yakuniy-diastolik hajmiga bog‘liq 
bo‘ladi. Yurak qisqargan vaqtda, normada, qorinchalardagi qonning hammasi 
chiqarib yuborilmaydi, tinch holatdagi sistolada qonning qolgan hajmi 50 % 
atrofida, maksimal sistolik qisqarganda – yakuniy diastolik hajmning 15-20 % ni 
tashkil qiladi. Har sistolada odam yuragi aorta va o‘pka arteriyasiga mos ravishda 
70-75 ml qonni haydaydi, bu sistolik hajm deyiladi. Yurak qorinchasi 1 daqiqada 

---

70 
haydaydigan qonning hajmini - yurakning daqiqalik hajmi deyiladi. Bu hajmni 
aniqlashning turli usullari mavjud. Sistolik hajmni, yurakning 1 daqiqadagi 
qisqarishlari soniga ko‘paytirsak yurakning daqiqalik hajmini topishimiz mumkin, 
bu hajm odamda 4,5-5 l ni tashkil qiladi. Yurakning sistolik va daqiqa hajmlari 
o‘zgaruvchan bo‘lib, ular odam jismoniy mehnat qilganida, hayajonlanganida 
oshib ketadi. Daqiqa hajmi 20-30 l gacha ko‘payishi mumkin. Jismoniy ish bilan 
shug‘ullanmaydigan odamlarda daqiqa hajmi yurak urishi chastotasi ortishi 
hisobiga, mashq qilgan odamlarda esa asosan sistolik hajmi oshishi hisobiga ortadi.