Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Yurakning o‘tkazuvchi tizimi.
Tabiiy sharoitda yurak ritmi yetakchisi
vazifasini sino-atrial tugun bajaradi. Tinch holatda bu tugun vujudga keltiradigan 

---

64 
impulslar soni bir daqiqada tahminan 70 taga to‘g‘ri keladi. Qo‘zg‘alish sino-atrial 
tugundan bo‘lmalarning ishchi miokardiga tarqaladi. Baxman tutami qo‘zg‘alishni 
o`ng bo‘lmachadan chap bo‘lmachaga tez tarqalishini ta’minlaydi. Sino-atrial 
tugunni atrioventrikulyar tugun bilan bog‘lovchi atipik tolalar mavjud. 
Qorinchalarga impulslar faqat Giss tutami bo‘ylab tarqalishi mumkin, chunki 
atrioventrikulyar 
to‘siqning boshqa qismlari Qo‘zg‘aluvchan bo‘lmagan 
biriktiruvchi to‘qimadan iborat. Qo‘zg‘alish, o‘tkazuvchan tizim bo‘ylab tarqalar 
ekan, atrio-ventrikulyar tugunda bir zum to‘xtab o‘tadi. O‘tkazuvchi tizimning 
boshqa qismlari - Giss tutami, chap va o’ng oyoqchalari va ularning shoxlari - 
Purkine tolalari impulslarni bir soniyada 2 m ga teng yuqori tezlikda o‘tkazadi. 
Natijada, chap va o’ng qorinchalar miokardi deyarli bir vaqtda qisqaradi. 
Yurakning o‘tkazuvchi tizimini tashkil qiluvchi atipik hujayralarning har biri o‘z-
o‘zidan impulslar ishlab chiqarish qobiliyatiga (avtomatiyaga) ega (ilova: 27- 
rasm). Ammo, tabiiy sharoitda sino-atrial tugun pastki avtomatiya markazlarini 
o‘ziga bo‘ysindiradi. Yurakning o‘tkazuvchi tizimi ritmik ravishda impulslar hosil 
bo‘lishini, bo‘lmachalar va qorinchalarning ketma-ket qisqarishini, qorinchalar 
miokardi hujayralarining sinxron qisqarishini ta’minlaydi.
Elektrokardiografiya. 
Yurakda qo‘zg‘alishning vujudga kelishi va 
tarqalishi ayrim mushaklar hujayralaridan yoki yurak yuzasidan elektr potensiallari 
farqini yozib olish yo‘li bilangina emas, balki yurakning ishlashi tufayli tana 
sirtida ro‘y beruvchi elektr o‘zgarishlarini (yozib olish) bilan ham o‘rganish 
mumkin. Sababi, yurakning qo‘zg‘algan va qo‘zg‘almagan qismlari o‘rtasida elektr 
potensiallarining farqi paydo bo‘lganda, elektr kuch chiziqlari butun tana bo‘ylab 
taqsimlanadi. Demak, tananing ma’lum nuqtalariga elektrod qo‘yib, potensiallar 
o‘zgarishining tipik elektr chiziqlarini qayd qilish mumkin bo‘lib, bu usul 
elektrokardiografiya deyiladi, yozib olingan egri chiziq esa, elektrokardiogramma 
deyiladi (ilova: 28- rasm). Elektrokardiogrammani yozib olish uchun, potensiallar 
qo‘l-oyoqlardan va ko‘krak qafasining ma’lum nuqtalaridan olinadi. Ko‘pincha 
elektrodlar badanga uchta standart usul bo‘yicha ulanadi:
1- usul – o`ng qo‘l va chap qo‘lga, 

---

65 
2-usul – o`ng qo‘l va chap oyoqqa,
3-usul - chap qo‘l va chap oyoqqa. 
Zaruriyat bo‘lganda elektrokardiogramma ko‘krak qafasining 6 ta ma’lum
nuqtasidan ham yozib olinadi.
Normal elektrokardiogrammada beshta chiziqli nuqta ajratiladi va ularni R, 
Q
, 
R
, 
S
, T harflar bilan belgilanadi. R, 
R
, T nuqtalar tepaga qaratilgan, musbat 
Q
va 
S
nuqtalar esa - manfiy, ular izoelektrik chiziqdan pastda. R nuqta chap va o`ng 
bo‘lmachalar qo‘zg‘alganda vujudga keladigan potensiallarning algebraik 
yig‘indisidir. Uning davomi 0,1 s chamasida. 
Q
, 
R
, 
S
, T nuqtalar majmuasi 
qorinchalar qo‘zg‘alganda ro‘y beradigan elektrik hodisalarni aks ettiradi. 
Q
, 
R
, 
S
, 
majmuasi qo‘zg‘alishni qorinchalar bo‘ylab tarqalishining aksi bo‘lib, T nuqta esa 
ularning repolyarizatsiyasini ko‘rsatadi.