Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

oksigemoglobinni 
hosil qiladi. Oksigemoglobin qayta gemoglobin va 
kislorodga oson parchalanadi. Ajralgan kislorod hujayralarga o`tib, bir qancha 
jarayonlarida ishtirok etadi. Tiklangan gemoglobin o`ziga faqat 10% SO
2
bilan 
biriktiradi va karboksigemoglobinni hosil qiladi. Karbonat angidridni qolgan 
miqdori plazmada karbonat birikmalar holida saflanadi va eritrotsitlar fermentlari 
ta’sirida oxirgacha parchalanadi. Oksigemoglobin birikmasi ham mustahkam emas 
va tez parchalanib ketadi, gemoglobin esa qayta tiklangan holga o`tadi. Eritrotsitlar 
osmotik bosim o`zgarishiga o`ta sezgirdir. Gipotonik eritmalarda eritrotsitlar 
ichiga suv kirishi sababli hajmi oshadi, eritrotsitlarni pardasi o`z yaxlitligini 
yo`qotadi va natijada, hujayra ichidan gemoglobin tashqariga chiqib ketadi. Bu 
jarayon 
gemoliz
deyiladi. Gipertonik eritmalarda eritrotsitlardagi suv eritmaga 
chiqadi, natijada eritrotsitlar bujmayib qoladi. 
Leykotsitlar,
eritrotsitlardan farqli, hajmi kattaroqligi, binafsha rangga 
bo`yalgan yadrolari bilan ko`zga tashlanib turadi. Ularning soni qonda 
eritrotsitlarga nisbatan ancha kam bo`lishi sababli, ular preparatning har qaysi 
maydonida uchravermaydi. 1mm
3
qonda 6-9 ming leykotsitlar bo‘ladi. Lekin 
leykotsitlarni miqdori ancha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Qonda leykotsitlarni soni eng 
kam bo`lgan davr ertalabki nonushtagacha bo`lgan vaqtga to‘g‘ri keladi. Ularning 
miqdorini oshishi ovqat istemol qilgandan so`ng, jismoniy ish bajarilganda va 
organizmda yallig`lanish jarayonlari bo`lganda kuzatiladi. Leykotsitlar immun 
tizimining hujayraviy namoyondalari bo‘lib, ularning eng asosiy funksiyasi 
organizmda ichki muhitning biokimyoviy va hujayraviy jihatdan musaffoligini 
ta’minlashdan iborat. Ya’ni, ichki muhitda genetik jihatdan organizm uchun yot 
bo`lgan yuqori molekular moddalar yoki yot hujayralar paydo bo`lganda 
leykotsitlar ularning yotligini aniqlab, ularni turli uslublar, shu jumladan fagotsitoz 
yo‘li bilan zararsizlantiradi. 
Fagotsitoz
leykotsitlar tomonidan yot moddalarni, 
zarrachalarni, yoki begona hujayralarni qamrab olish va hujayra ichida kimyoviy 
yo‘li bilan ularni to`liq parchalanishiga aytiladi. Ichki muhitdan genetik yot 
bo`lgan moddalar va hujayralar turli a’zolarning faoliyati natijasida, yallig`lanish 

---

53 
jarayonlari natijasida, hujayralar bo`linib ko‘payish davrida mutatsiya tufayli 
paydo bo`lishi mumkin. Bularni endogen hosil bo`lgan ksenobiotiklar yoki yot 
hujayralar deyiladi. Masalan, sutka davomida organizmda 6 mln hujayralardan 
bittasi mutatsiyaga uchraydi, genetik yot hujayralar paydo bo‘lib turadi va ular 
leykotsitlar tomonidan tinimsiz ravishda qiriladi. Bundan tashkari ichki muhitga 
ksenobiotiklar yoki yot hujayralar (bakteriyalar va viruslar) tashqi muhitdan kirgan 
holda ham ularni zararsizlantish va ichki muhitni ulardan xalos qilish vazifasi ham 
leykotsitlar zimmasiga yuklantirilgan (ilova: 19- rasm). Demak infeksiyaga qarshi 
kurashish immun tizimining va leykotsitlarning asosiy vazifasining bir 
ko`rinishidir. Leykotsitlarni infeksiya va yallig`lanish o`choqlariga tomon intilishi 
stimullovchi omil bo‘lib, yallig`langan to‘qimalarda hosil bo`lgan moddalar xizmat 
qiladi. Nobud bo`lgan leykotsitlar tanalarining to`plamlari yiring hosil qiladi. 
Leykotsitlarni yashash muddati 3-5 kun. Yadrolarning shakliga vassitoplazmasida 
donachalarning bo`lish va bo`linmasiligiga qarab, leykotsitlar donachali 
leykotsitlar - 
granulotsitlar
va donasiz leykotsitlar yoki 
agranulotsitlar
tafovut 
qilinadi. Donachali leykotsitlar sitoplazmalarini bo`yalish xususiyatlarida 
ko`ra†neytrofil, eozinofil va bazofil leykotsitlarga bo`linadi. 
Neytrofillar
leykotsitlar umumiy soninining 65-70% tashkil etadi. Boshqa leykotsitlarga
nisbatan neytrofillar shakli yumaloq, hajmi yirikroq va sitoplazmasidagi 
donachalari binafsha rangga bo`yalishi bilan farqlanadi. Yetilgan neytrofillarning 
belgisi - yadrolari uch-to`rt segmentli bo‘lib, nozik tutamlar bilan bog`langan. 
Eozinofillar
leykotsitlarning umumiy miqdorining 2-5% tashkil qiladi. 
Hujayralarning diametri 10-12 mk. bo‘lib, sitoplazmasidagi yirik donachalar eozin 
bo’yogi bilan pushti rangga bo`yaladi. Yadrosi ko‘pincha ikki segmentli bo‘lib, 
binafsha rangga bo`yalgan. 
Bazofillar
- miqdori juda kam bo`lganligi sababli 
preparatda topish juda qiyin. Ular leykotsitlarning umumiy sonini 0,5 - 1% tashkil 
qiladi. Bu hujayralarning diametri 8-10 mk. ga teng va sitoplazmasidagi 
donachalari bazofil, ya’ni och binafsha rangga bo`yalgan bo‘ladi. Donasiz
leykotsitlarga
 - limfotsitlar va monotsitlar 
kiradi.

---

54 
Limfotsitlar
leykotsitlarning 20-30% tashkil qilib, ularning diametri 4,5 
mk.dan, 10 mk gacha bo‘ladi. Limfotsitlar yumaloq shaklda bo‘lib, to`q binafsha
rangga bo`yaladi. Hujayraning asosiy qismini yadro tashkil qiladi, sitoplazmasi esa 
ensiz gardishga o`xshab yadroni o`rab turadi. Limfotsitlarni asosiy hosil bo`lish 
manbai - ayrisimon bez bilan limfatik tugunlar. 
Monotsitlar
- leykotsitlarning 6-8 % tashkil qiladi. Bular yirik hujayralar 
bo‘lib diametri 18-20 mk. gacha yetadi. Xususiy belgisi - monotsitlarning yadrolari 
loviyasimon yoki taqasimon shaklda bo‘ladi.
Trombotsitlar
- yoki qon plastinkalari 1mm
3
. qonda 200-400 ming dona 
bo‘ladi, hajmi 2-5mkm teng bo‘lib, eritrotsitlarga nisbatan 2-4 martaba kichikroq 
bo‘ladi. Yashash muddati 4 kun. Trombotsitlar qizil suyak ko`migida hosil bo‘ladi. 
Ichki a’zolardan trombotsitlarni toplanish joyi taloq hisoblanadi va kerak vaqtda 
taloqdan qonga o‘tadilar. Bularni shakli ovalsimon, yumaloq bo‘lib, bir-biriga 
yopishgan tanacha holida ko`rinadi. Trombotsitlarni asosiy vazifasi qon ivishda 
ishtirok etishi (ilova: 20- rasm).