|
Arterial tomirlarda qon bosimi.
Qonning, qisilish darajasi bilan
belgilanadigan, arteriyalar devoriga ko‘rsatadigan bosimi - arterial bosim deyiladi
(ilova: 31 - rasm). Qon bosimini belgilaydigan omillarga - yurak faoliyati (qonni
haydashi), tomirlar devorining cho‘zilishiga taranglik bilan qarshilik ko‘rsatish,
qon oqimiga nisbatan periferik qarshiliklar yig‘indisi, qonning yopishqoqligi va
gidrostatik bosimi kabilar kiradi. Arteriyalardagi qon bosimi o‘rtacha bir
miqdordan ko‘tarilib-tushib turadi, ya’ni doim bir xilda turmaydi. Har bir sistola
vaqtida ma’lum miqdordagi qon arteriyalarga chiqib, ularning elastik cho‘zilishini
oshiradi. Me’dachalar sistolasi vaqtida aorta va o‘pka arteriyasiga keladigan qon
miqdori, ketadigan qon miqdoridan ko‘p bo‘ladi, shuning uchun ularda qon bosimi
ko‘tariladi. Diastola vaqtida qorinchalardan arterial tizimga qon chiqishi to‘xtaydi,
yirik arteriyalardan esa qon oqishi davom etadi, arteriyalarning cho‘zilishi
kamayadi va qon bosimi pasayadi. Sistola natijasida arteriyalarda bosimning
ko‘tarilishi sistolik bosimni ifodalaydi. O‘rta yoshdagi odamning aortasidagi
sistolik bosim 110-125 mm s.u. ga teng, arteriyaning oxirgi shoxlarida va
arteriolalarda bu bosim 20-30 mm s.u. gacha pasayadi va bu tomirlarning yuqori
gidrodinamik qarshiligi bilan bog‘liqdir. Diastola vaqtida qon bosimining
79
pasayishi esa, eng kam yoki diastolik bosimni ifodalaydi. Sistolik bosim bilan
diastolik bosim orasidagi farq, ya’ni bosimning o‘zgarish amplitudasi - puls bosim
deb ataladi. Periferik qarshilik - arterial bosimni belgilovchi ikkinchi omil bo‘lib,
asosan prekapillyar tomirlar - mayda arteriyalar va arteriolalarning diametriga
bog‘liq. Shuning uchun ham, ularni qarshilik (rezistiv) tomirlari deb ataladi.
Arteriolalar silliq mushakli qalin devorga ega bo‘lib, o‘z bo‘shlig‘ining hajmini
oson o‘zgartiradi (ilova: 24b-rasm). Bo‘shliq hajmini torayishi arteriyalarda qonni
ushlab qolinishiga olib keladi va mos ravishda, sistolik va diastolik bosimning
ortishi kuzatiladi, natijada ushbu tomirlar tomonidan oziqlantiriladigan sohada
mahalliy qon aylanishining yomonlashuvi sodir bo‘ladi. Arteriolalar bo‘shlig‘ining
kengayishi paytida esa reaksiyalarning yunalishi teskari tomonga o‘zgaradi.
Tomirlar dassirkulyasiya qiluvchi qonning miqdori va yopishqoqligi - arteriyadagi
qon bosimini belgilovchi uchinchi omil bo‘lib, ko‘p qon yo‘qotish qon bosimining
pasayishiga va ko‘p qon quyish uni ortishiga olib keladi.
Arterial bosim
- yurakka
venoz qonning oqib kelishiga bog‘liq, masalan mushaklarning ishlashi paytida.
Bunda, Frank-Starling qonuniga binoan, qonning yurakka oqib kelishi sistolik
qisqarishni kuchaytiradi va oqibatda, uni tomirlarga oqib chiqishini kuchaytiradi.
Qon bosimini aniqlash ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi, birinchisi, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri, ya’ni hayvonlarda tajriba o‘tkazish paytida, ikkinchisi - bilvosita, ya’ni
odamda qon bosimini o‘lchash paytida. Arterial bosimning ortishini - gipertenziya,
pasayishini - gipotenziya deb ataladi.
Arterial puls
- yurak qisqarishlari paytida
yuzaga chiqadigan, tomirlar devorining va ularga yondosh to‘qimalarning
turtkisimon tebranishlaridir. Puls to‘lqini, ya’ni bosimning ko‘tarilish to‘lqini
aortadan arteriolalarga va kapillyarlarga muayyan tezlik bilan tarqaladi va
kapillyarlarda so`nadi. Puьs to‘lqinining tarqalish tezligi qon oqishi tezligiga
bog‘liq emas. Arteriyalarda qon oqimining chiziqli tezligi 0,2-0,3 m/s dan
oshmaydi. Yosh va o‘rta yoshli odamlarda puls to‘lqinining tarqalish tezligi
aortada 5,5-8 m/s, periferik arteriyalarda esa -6-9,5 m/s ga etadi. Aorta va yirik
arteriyalarning puls egri chizig‘ida (sfigmogrammada) ikkita asosiy qism:
ko‘tarilish- anakrota va tushish - katakrota tafovut qilinadi. Katakrota qismida
80
insizura (chuqurcha) va dikrotik ko‘tarilishni ko‘rish mumkin. Insizura va dikrotik
ko‘tarilishning kelib chiqishi qorinchalar diastolasining boshida qonning teskari
oqishi, yarimoysimon klapan yopilib, orqaga qaytishiga bog‘liq bo‘ladi. Pulsni
paypaslab tekshirish juda keng qo‘llaniladi. Bunda uning bir qancha
xususiyatlariga: chastotasi, tezligi, amplitudasi, tarangligi va ritmiga ahamiyat
beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
