Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

 Mavzuni o‘zlashtirilishini tekshirish uchun savollar:
1. Qon funksiyasi? 
2. Qonning fizik xususiyatlari? 
3. Qon plazmasi va uning tarkibi? 
4. Qonning shakliy elementari(eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar) 
5. Qonning ivishi? 
6. Qon guruhlari? Rezus-omil? 

---

61 
5-Bob. Qon aylanishi. Yurak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlari tuzilishi 
va fiziologiyasi. Transplantasiya va stendlash usullari.
Yurakning tuzilishi va funksiyalari.
Organizmda qonning harakatini yurak 
ta’minlaydi. Yurak muskulli a’zo bo‘lib, ko‘krak qafasining ichida, kuks 
oralig`ining o`rta qismida, to`sh suyagining orqasida joylashgan. Uning 2/3 qismi 
chap, 1/3 qismi o`ng tomonida qiya holatda joylashgan bo‘lib, uchi oldinga, pastga 
va chapga qaragan. Yurakning chegarasi yuqoridan ikkinchi qovurg‘a oralig`ida, 
o`ngdan to`sh suyagining cheti, o’mrov osti chizig`idan 1 sm ichkarida, chapdan 
ko‘krak bezidan 1 sm chetda, pastdan 5 qovurg‘a oraligida bo‘ladi. Tirik odamda 
yurakning kengligi 12-15 sm. uzunasi 14-16 sm, ayollarda o‘rtacha vazni 250 g, 
erkaklarda 300 g. Yurak yassilashgan konus shaklida bo‘lib, ko‘pincha joylashuvi 
va shakli odamning yoshiga va konstitutsiyasiga, nafas harakatlari va bajariladigan 
jimoniy harakatlariga bog‘liq. 
Odamning yuragi - chap (tana) va o`ng (o‘pka) bo‘limlaridan iborat (ilova: 
25- rasm). Har bir bo‘limda bo‘lmacha va qorincha mavjud bo‘lib, ular o‘zaro 
atrioventrikulyar teshik bilan bog‘lanadi. Bu teshiklarning (chap bo‘limda) ikki 
tabaqali va (o`ng bo‘limda) uch tabaqali klapanlari ham bor (ilova: 26- rasm). Bu 
klapanlarga, qorinchalar tomonidan paysimon tolalar ulangan bo‘lib, ular klapanni 
faqat 
qorinchalar 
tomonga 
ochilishiga 
imkoniyat 
beradi. 
Atrioventrial 
teshiklarning, klapanlardan tashqari, halqasimon mushaklari ham bo‘lib, ular 
teshiklarni yopilishida ishtirok etadi. Chap qorinchadan aorta chiqib, undan qon 
aylanishning katta doirasi, ung qorinchadan esa - o‘pka arteriyasi chiqib, undan 
qon aylanishning kichik yoki o‘pka doirasi boshlanadi. Bu qon tomirlar 
boshlanadigan teshiklar, yarimoysimon klapanlar bilan yopilgan bo‘lib, ular faqat
qorinchalar qisqargan paytdagina ochiladi. Yurakning qon haydash faoliyati, uning 
birin-ketin bo‘shashishi (diastola) va qisqarishiga (sistola) bog‘liq. Diastola 
vaqtida bo‘lmachalar va qorinchalar qonga to‘ladi, sistola vaqtida esa qon 
qorinchalardan yirik arteriyalarga, ya’ni aorta va o‘pka arteriyasiga otilib chiqadi. 
Bu paytda, yarimoysimon klapanlar qonning yurakka qaytib ketishiga yo‘l 

---

62 
qo‘ymaydi. Bo‘lmachalar va qorinchalar o‘rtasidagi klapanlar, qorinchalar 
sistolasida, qonni qorinchalardan bo‘lmachalarga qaytishga to‘sqinlik qiladi. Qon 
qorinchalarga tushishdan avval yirik venalar (kovak venalar va o‘pka venasi) 
orqali bo‘lmachalarga quyiladi. Bo‘lmachalar sistolasi tufayli qon qorinchalarga 
o‘tadi. Qonni yurakka yetkazib beradigan qon tomirlarni 
venalar
, yurakdan chiqib 
tarqatuvchi qon tomirlarni 
arteriyalar
deb ataladi. Yurak devori uchta qatlamdan - 
endokard, miokard va epikarddan iborat bo‘lib, asosiy qismini, eng murakkab 
tuzilishga ega bo‘lgan miokard tashkil qiladi. Miokardni alohida mushak tolalari 
hosil qilib, ularning har biri funksional birlik hisoblanadi. Miokard bir-biriga 
uchma-uch ulangan hujayralar, ya’ni tiotsitlardan iborat va umumiy membranaga 
ega. Morfologik va funksional xossalariga ko‘ra, yurakning mushak tolalari ikki 
turga bo‘linadi; 1) bo‘lmachalar va qorinchalarning ishchi tolalari, ular yurak 
mushagining asosiy massasini tashkil qilib, yurakning qon haydash faoliyatini 
amalga oshiradi; 2) ritm yetakchisi vazifasini va o‘tkazish tizimini tashkil qiluvchi 
atipik tolalar. Bu tolalar qo‘zg‘alishni ro‘yobga chiqaradi va uni miokardning 
ishchi tolalarga o‘tkazadi. Yurak mushagi (miokard) Qo‘zg‘aluvchanlik, 
o‘tkazuvchanlik, qisqaruvchanlik, avtomatiya xossalariga ega bo‘lib, asab 
to‘qimasi va skelet mushaklari bilan bir qatorda, qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar safiga 
kiradi. Yurak mushagi tinchlik potensialiga ega, demak, bo‘sag‘adan yuqori 
ta’sirotlarga harakat potensialini o‘tkaza oladi. Miokard, funksional birlikdan, 
ya’ni sinsitiydan iborat bo‘lganligi uchun, skelet mushaklaridan farq qiladi. 
Qo‘zg‘alish, miokardning qaysi bir nuqtasida vujudga kelmasin, butun miokardga 
tarqalib, tolalarning hammasini qo‘zg‘atadi. Buning sababi shundaki, miokardning 
ishchi tolalari orqali disklar - neksuslar yordamida o‘zaro bog‘langan. 
Neksuslarning elektr oqimiga ko‘rsatadigan qarshiligi juda kam. Ular orqali 
qo‘zg‘alish qarshilikka uchramay, tez tarqaladi. Shuning uchun ham, yurak yakka 
tola singari «bor yoki yo‘q» qonuniga itoat qiladi.