Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Muskullarning tuzilishi
. Skelet muskullari ko`ndalang targ`il muskul 
to‘qimasidan tashkil topgan. Ma’lumki, muskullarning tayanch apparati “futlyar 
ichida futlyar” prinsipida tuzilgan bo‘lib, har xil hajmli muskul tutamlari 
endomiziy va peremiziy pardalari bilan bir-biridan ajralib turadi. Endomiziy va 
peremiziy nafaqat muskullar orasida joylashgan biriktiruvchi to‘qimali to`siqlar 
bo‘lib, balki muskullarda maxsus elastik karkasni hosil qilishi tufayli, muskul 
qisqarish qobiliyatiga ega. Ko`ndalang-targ`il muskul tolalarni uzunligi 1 – 40mm. 
teng bo‘lib, silindrsimon shaklga ega. Plazmatik membrana ostida ko‘p miqdorda 
yadrolar joylashgan. Sarkolemma tarkibida ko‘p sonda miofibrillalar va 
mitoxondriyalar uchraydi. Sarkoplazma mioglobin oqsilidan tashkil topib,
mioglobin xuddi gemoglobinga o`xshash o`ziga kislorod birikish xususiyatiga ega. 
Miofibrillalarni qalinligiga va mioglobinni miqdoriga ko`ra qizil, oq va oraliq 
muskul tolalari farqlanadi. Qizil tolalar nozik, ingichka, mioglobini ko‘p, 
mitoxondriyalari ko‘p bo‘ladi. O`rta qalinlikka ega bo`lgan, mioglobini va 
mitoxondriyalarni soni bir oz kamroq 
bo`lishi oraliq tipdagi muskul tolalari 
uchun xos. Nihoyatda, oq tolalar eng qalin, sarkoplazmasida mioglobini va 
mitoxondriyalari kam miqdorda, lekin miofibrillalarni soni ko‘p miqdorda va bir 

---

45 
tekisda tarqalganligi xos. Ko`rsatilgan muskul tolalarni tuzilishi va funksiyasi bir-
biri bilan bog`liq. Masalan, oq tolalar tez qisqaradi, lekin tez charchaydi. Qizil 
tolalar uzoq vaqt davomida, lekin sekin qisqarishi mumkin. Oxirgi yillarda 
sportchilarda muskullarni xolatini nazorat qilish maqsadida sitoximik tekshirish 
usullari
qo`llaniladi. Ma’lumki, tez oq tolalari uchun aerob glikolitik modda 
almashinuvi va sekin qizil tolalari uchun aerob oksidlanish modda almashinuvi 
xos. Qizil va oq tolalarni ifodolovchi fermentlar bir-biridan farqlanishi sababli, 
ularni maxsus bo`yoqlar bilan bo`yaladi va tolalarni turi aniq ajratiladi. Turli 
odamlarda qizil va oq tolalarni miqdoriy nisbati turlicha bo‘ladi va hayot 
davomida deyarli o`zgarmaydi. Muskullarda tolalarni taqsimlanish xususiyati 
odamning genotipi bilan bogliq. Muskul tarkibidagi tolalarni miqdoriy 
taqsimlanishi aniqlangan ko`rsatkichlar asosida sportga layoqatli bolalar va 
o`smirlarning orasida sport tanlovini o`tkazish tavsiya etiladi. Har bir muskul 
ichida harakat va sezuvchi asab oxirlari bo‘lib, ular muskullarini markaziy asab 
sistemasi bilan bog`lab turadi. Harakat asablari markaziy asab sistemasida hosil 
bo`lgan qo`zg`alishni yetkazib beradi, impulsni uzatadi, natijada muskul markaziy 
asab sistemasining xoxishi bilan qisqaradi. Asab impulsi muskullarning maxsus T-
naychalari orqali sarkoplazmatik turning sisternalariga yetkaziladi. So`ng 
sarkoplazmatik membranalardan sitoplazma ichiga kalsiy ionlari chiqadi. Natijada, 
aktin bilan miozinning birikishi natijasida muskulning qisqarishi vujudga keladi. 
Muskul qisqarishda ingichka aktinli miofilamentlar kalta, yo`g`on miozinli 
miofilamentlar orasiga kiradi va I-disk kaltalashadi. Muskullar ichida simpatik 
asab oxirlari bor, shuning uchun tirik organizm muskullari bo`shashgan vaqtda 
doimo sal qisqargan holatda bo‘ladi. Bunga muskul tonusi deyiladi. Har bir 
muskulning aktiv qisqaruvchi go‘shtdor qismi - tanasi va ikki uchi, ya’ni 
boshlanish va birikish joylari - pay qismlari bo‘ladi. Uzun muskullarda bundan 
tashqari yana bosh va dum qismlari tafovut qilinadi. Yassi muskullarning yupqa 
yassi payi bo‘ladi, bu pay aponevroz deb ataladi. Ba’zi muskullar bir necha bosh 
bilan boshlanishi mumkin. Bunday muskullarni ko‘p boshli muskullar deyiladi. 

---

46 
Muskul tolalari yo`nalishiga qarab to‘g‘ri, qiyshiq, ko`ndalang va aylanma bo‘ladi. 
Bundan tashqari, bir patli va ko‘p patli muskullar tafovut qilinadi.
Tana muskullarini bajaradigan ishiga qarab 4 guruhga bo`lish mumkin: 
1. Aylanma harakatlarni bajaruvchi muskullar - tayanch-harakat apparatida, 
naysimon suyaklarga birikkan bo‘lib, tana lokomotsiyalarda ishtirok etadi. 
2. Oldinga va orqaga, yuqoriga va pastga tomon harakat etuvchi muskullar – 
masalan, ko`rsatilgan harakatlar jag` muskullari tomondan bajariladi. 
3. Tana bo`shliqlar hajmini o`zgartirishda ishtirok etuvchi muskullar – gavda 
muskullari ko‘krak qafasini yoki qorin bo‘shlig‘ini hajmini o`zgartirishda ishtirok 
etadi. 
4. Teshik va yoriqlarni hajmini o`zgartirishda ishtirok etuvchi muskullar – bu 
ishni doiraviy shaklga ega bo`lgan muskullar tomonidan bajariladi.