«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

harakat potentsialining hususiyatlarini ta’riflab beruvchi qoida, deb qarash 
maqsadga muvofiq bo’ladi.
25-савол. Кузгалувчан тукималарда тасир этиш конуни- куч ва вакт 
конуни?
Ҳужайра, тўқима, органлар фаолиятини ўрганиш учун, жумладан нерв ҳужайралари ва бутун 
нерв системасининг функциясини текшириш учун физиологик тажрибада турли 
таъсирловчилар кўп қўлланилади. Электр билан таъсир этиш шу мақсадлар учун қулайроқ. 
Шу жиҳатдан қулайки, электр токи тирик тўқимага айтарлик зиён етказмайдиган Ёрилган 
таъсир этади. Электр токининг таъсири тез бошланади ва тез тўхтайди; уни осонгина 
улаш ва узиш мумкин; химиявий моддалар ва температура эса узоқроқ таъсир этади. Бундан 
ташқари электр токини унинг кучи, таъсир этиш вақти ва ритми жиҳатдан дозалаш осон.
Физиологик тажрибаларда текшириладиган тўқима (мускул ёки без) га ё бевосита ёки шу 
органни иннервацияловчи нерв толаларига (бавосита) таъсир. Нерв толаларига таъсир 
этилганда уларнинг ўзи иннервацияланган органга қандай таъсир кўрсатишини аниқласа 
бўлади. Нерв системасининг реакцияларини ўрганиш учун нерв охирлари — рецелторларга 
(ёки марказий нерв системасига борадиган нерв толаларига) таъсир этилади.
26-савол. Кузгалувчи тукималарда тасир этиш конуни- тасирлаш 
кнуни?
Бўсага кучи. Қўзғалувчан тўқимага таъсир этиб, унда ҳаракат потенциалини юзага чиқариш 
учун зарур бўлган энг кам таъсир кучи бўсаға (таъсир бўсағаси) кучи деб аталади. Бўсаға 
кучининг мутлоқ миқдори тўқималарнинг хоссалари ва физиолотик ҳолатига, шунингдек 
таъсир бериш усулларига ҳам боғлиқ бўлади. Электр токи билан тўқимани таъсирлашда 
икки хил усулдан фойдаланилади: ҳужайра сиртидан ва ҳужайра ичидан таъсир этиш. 
Биринчи усулда, иккала электрод ҳужайра сиртига қўйилади, таъсир эттирилган ток 
тўқимага анод соҳасидан кириб, катод саҳасидан чиқиб кетади, бу усулни камчилиги 
шундаки; ток тўқимада анча тармоқланади: токнинг фақат бир қисмигина мембрана 
орқали ўтади, бир қисми эса ҳужайралараро бўшлиқдан ўтади. Шу сабабли, таъсирланишда 
қўзғалиш вужудга келиши учун ҳақиқатда зарур миқдордан кўра кўпроқ ток кучи олиш зарур 
бўлади.
Таъсир кучини ортиб бориш тиклиги. Нерв ёки мускул таъсирланишининг бўсаға миқдори 
стимулнинг қанча вақт таъсир этишигагина эмас, балки стимул кучининг ортиб бориш 
тиклигига ҳам боғлиқ. Таъсир бўсағаси тўғри бурчак шаклидаги ток зарбларидан энг кам 
миқдорда бўлади, бундай ток зарблари кучининг максимал даражаси тез ортиб бориши 
билан фарқланади. Тўғри бурчак шаклидаги ток зарблари ўрнига чизиқ ёки экспоненциал 
равишда ортиб борувчи стимуллар татбиқ этилса,бўсағалар каттароқ бўлиб, чиқади, ток 
кучи қанча секин ортиб борса, бўсағалар шунча кўпроқ ошиб боради. Токнинг ортиб бориш 
тиклиги бир қадар минимал миқдордан пастроқ камайганда ток қайси охирги кучигача 
оширилмасин, ҳаракат потенциали мутлақо пайдо бўлмайди. Бунинг сабаби шуки, таъсир 
кучи орттирилган вақтда тўқимада фаол ўзгаришлар рўй бериб улгуради, бу ўзгаришлар эса 
бўсағани ошириб, қўзғалишнинг келиб чиқишига тўсқинлик қилади. Ралувчан тўқиманинг 
секин ортиб борувчи таъсирга шундай мослашиш ҳодисаси аккомодация деб аталади. 
Аккомодация тезлиги қанча юқори бўлса, таъсирловчи кучидан маҳрум бўлмаслик учун 
стимул ўшанча тик ортиб бориши мумкин.

---