Fizika va astronomiya

О ‘quv qurollari, bularga quyidagilar kiradi:

• 
  tajribani o‘tkazish uchun kerakli asbob-anjomlar;
  
• 
  barcha bo‘limlar bo‘yicha asosiy namoyish va frontal laboratoriya hamda fizik praktikumlar uchun asbob-anjomlar;
  

3. 
   Yordamchi laboratoriya aslahalari. Bularga turli asboblar, materiallar va laboratoriyaga kerakli asbob-anjomlar kiradi.
   
4. 
   Umumiy aslahalar. Bularga xonadagi energetik qurilmalar, o‘qituvchi va talabalarga mo‘ljallangan ishchi o‘rinlar, kompyuter, optik, televizion, masofadan boshqariluvchi vositalar, talabalaming bilimini dasturli tekshirish vositalari va boshq.
   
5. 
   Nashr qilingan qo‘llanmalar. Bularga devorga osilgan jadvallar va portretlar, diapozitivlar, o‘quv filmlari, diafilmlar va slaydlar kiradi.
   

Yaxshi jihozlangan fizika o‘qitish metodikasi xonasi o‘quv- tarbiyaviy jarayonda turli shakldagi funksiyalami bajarishga tegishli bo'lib, ular quyidagilardan iborat:

1. 
   Xonada o‘tkaziladigan fizik tajribalar bo‘yicha laboratoriya ninslig'ulotda, talabalar maxsus ishlab chiqarilgan asbob-anjomlar bilnn lanishishadi va ulami o‘zlashtirishadi, umumta’lim maktab. AL va K.HK lardagi namoyish va laboratoriya eksperimentlaming metodikasi va texnikasini o‘qib o'rganishadi.
   
2. 
   Xonada o'quvchilar umumta’lim maktab, AL va KHK larda fizika o'qitishda qo‘llaniluvchi turli texnik vositalaming tuzilishi va qo'llnnish jihatlari bilan tanishadi, ular bilan ishlash malakasiga ega bo'lishadi.
   

I. Xona o'quvchilaming texnik ijodkorligiga zarur bo'lgan mnlnka va ko'nikmalarga ega bo‘lishini, ya’ni turli asboblami ytv

4. Xonadagi jihozlardan pedagogik amaliyot davrida o'quvchilar uchun darsga va sinfdan tashqari ishlami o‘tkazishga tnyyorlnnish bo'yicha savollarga, masala ishlashga va fizik Щ|Ibalninl o'tkn/ish tcxnikusi bo'yicha maslahatlar olishga xizmat qlllxlil mnqMidgn iniivoliq hisoblnnadi.

t I l/lkn o'qllhh mclodiknsi xontisi o'quvchilarni umumta’lim ninklnh, Al vn KI IK hirdngi liziku xonasi qanday bo'lishi kerakligi bilan Innishtitiidi; ular Liziku xonasini jihozlashda va uni yuqori ilmiy-metodik hamda texnik darajada o'qitishni amalga oshirish uchun qanday jihozlanishi kerakligini o‘rganishadi.

6. 
   , lizika o'qitish metodikasi xonasi o‘quvchilarga atrof- niuliItdngi hodisa va jarayonlami o'rganishda fizikaning o‘mi va uni o'qitish mctodikasining erishgan yutuqlari to‘g‘risida axborot mnnbnl bo'lishi znrur.
   
7. 
   I Izika o'qitish metodikasi xonasi o'qituvchilar uchun maxsus Шйгкй/ bo'lgnnligi lufayli, o‘z bilimini kuchaytirishga, ya’ni 1Пй1йкйи1п1 oshirishga kelganlar va fizika o'qituvchilarini seminar o'lkaz.ixldniign nmnliy yordam ko'rsatishi zarur.
   

Mazkur xoiuming bazasi o'quvchi va o'qituvchilarga fizika o'qitish mctodikasining dolzarb muammolarini ishlab chiqishga yordam berishi, boshqacha aytganda, ulaming ilmiy-metodik ishlariga rahbarlik qilishni amalga oshirishi kerak.

Laboratoriya mashg‘ulotlarida esa, o‘quvchilar umumta’lim maktab, AL va KHK lar fizika kursidagi namoyish va fizik eksperimentlaming metodikasi hamda texnikasini o‘zlashtirishadi. Agar tajriba o‘tkazishda yoki laboratoriya ishlarining asosida fizik hodisalar yoki jarayonlaming mexanizmini ochish va kuzatish zarurligini hisobga olsak, bulami bajarishga qo‘shimcha vaqt talab qilinishi namoyon bo‘ladi. Bu holda, darsni jadallashtirish va uning samaradorligini oshirish uchun, ulami tashkil qilish va o‘tkazish- ning maqbul shaklini ishlab chiqish kerakligi ko‘rinadi.

Umumta’lim maktab, AL va KHK larda o‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlarining qulay shakli bo‘lib, frontal ishlami o‘tkazish hisoblanadi. Chunki, barcha o‘quvchilar metodist-o'qituv- chi rahbarligida bir xil eksperimental topshiriqlami bajarishadi. Natijada, bunday ishlami boshqarish va o‘tkazish, o‘rganilayotgan hodisa va jarayonning fizik mohiyatini chuqur tushunishga va o'quvchilaming faoliyatini faollashtirishga imkon beradi.

Agarda laboratoriya mashg‘ulotini frontal ko‘rinishda o‘tkazish- ga asbob-anjomlar yetarli bo‘lmasa, u umumiy praktikum tarzida o‘tkazilishi mumkin. Lekin ishni bajarishda dasturda ko‘rsatilgan asbob-anjomlardan to‘laqonli foydalanish zarur.

Shuning uchun, namoyish tajribalarining texnikasini ishlab chi- qishda, uning samaradorligini va yaxshi qabul qilinishini, ya’ni yaqqol ko‘rinishini, qisqa vaqtliligini, muvaffaqiyatli bo‘ 1 ishini hi­sobga olish maqsadga muvofiqdir. Tajribada olingan natija va xulosalar yaqqol va ixcham bo‘lishini fizik praktikum va namoyish tajribalar ta’minlashi zarur. Bundan tashqari, laboratoriya mashg‘u- lotini o‘tkazish paytida talabalar fizik tajribalami, o‘quvchilar- ning bilim olish harakatini faollashtirish metodikasining quroli sifatida foydalanishni o‘rganishadi.

Bunday omillar, umumta’lim maktab, AL va KHK larda fizik eksperiment va uning metodikasi bo‘yicha o‘tkaziladigan darsning texnologiyasini zamon talabiga mos tarzda o‘zgarib borishini tasavvur qilishga imkon yaratadi. Hozirda qo‘llanilayotgan o‘quv rejalari maqbul variant sifatida laboratoriya mashg‘ulotlarini yuqorida aytilgan shaklda o‘tkazishni tavsiya qiladi. Har bir talaba namoyish tajribalari texnikasiga ega bo‘lib qolmasdan, mashg‘u- lotda ishtirok etgan kursdoshlarini faollikka chaqiradi, ulami namoyish tajribalami chuqur va har tomonlama tushunib olishga undab, ulaming fizik ma’nosini yaxshi bilishga, tajribani takroran mustaqil tarzda o‘tkazib, mahoratini yanada takomillashtirishga o'rgatadi. Buning uchun, har bir guruhdagi o‘quvchilar 2-3 ta Aquvchidan iborat guruhchalarga bo‘linadi, ya’ni tabaqalashtiriladi. I lar bir guruhcha uchun turli mavzular berilib, jadval bo‘yicha (.Vzgarib boradi, o‘quvchilar bajargan ishlarining hisobotini guruh oldida bayon qiladi va muhokamadan o‘tkazadi.

Umumta’lim maktab, AL va KHK larda fizikadan eksperi- mcntning muvaffaqiyatli bodishi, o‘qituvchilami har bir mashg‘u- lotga oldindan tayyorlanishi va tajriba topshiriqlarini mustaqil tarzda bajara olishiga bevosita bog‘liq. Chunki, dastur talabi va darslikdagi mavzu mazmuniga taalluqli savollar to‘laqonli qamrab <»lininagani uchun, o‘quvchilarga fizik eksperimentning mazmuni va har bir tajribani o‘tkazish texnikasini yaqqol va aniq tushunishi hamda kerakli tushuncha va kattaliklami topishi uchun qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qish taklif qilinadi.

O’quvchilar bo'lg'usi mashg'ulot mavzusi bo‘yicha o‘tkazi- hivt hl litiiibiini darsdan bit nccha kun avval o'qituvchi yoki laborant Uhtln>kIda baichn lalabhirga javob bcradigan tarzda o‘tkazib ko'ihhl /лип, llundn. uliu asbob va anjomlar bilan ishlashning unudiy ko nikinalanga ega bo'lishadi, kerakli maslahatlar olishadi va namoyish qilish texnikasini o'rganishadi.

O'quvchilarga iaboratoriya mashg'ulotlarini o‘tkazishida karto- teka tuzish katta yordarn beradi, uning mazmunida har bir darsga tegishli cksperimcntal tajribaning vazifasi va ko‘rsatmasi beriladi. Bunday kuHolcka fizika o‘qitish metodikasi xonasiga joylashtirila- di. I) metodist-o'qituvchi boshchiligidao‘quvchilar bilan birgalikda lu/ilndi va yakuniy ko‘rinishga keltiriladi hamda muntazam lavlshdn o’zgarlirilih va toMdirilib boriladi, bu esa tajriba o‘tkazish texnologlynslni o'/.garishiga va metodik tuzatmalar kiritishga imkon berndi

Laboratoriya mashg'ulotlarini o‘tkazishga taalluqli topshiriq va ko'rsatmalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  kirish qismida topshiriqning nomi, uning maqsadi bayon qilinadi;
  
• 
  mashg‘ulotga tayyorlanish bo‘yicha ko‘rsatma, boshqacha aytganda, oliy o‘quv yurti va umumta’lim maktab, AL va KHK lari o‘quv qurollari bo‘yicha majburiy takrorlanuvchi mavzulaming asosiy savollar tizmasini tuzish;
  
• 
  umumta’lim maktab, AL va KHK lari fizika kursi dasturida o'tkaziladigan tajribaning o‘mini aniqlash;
  
• 
  nazariy materiallar bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar tuzish;
  
• 
  tajribani o‘tkazish uchun tavsiya qilinadigan adabiyotlar: asosiy o‘quv qurollari tizmasi, adabiyotlardagi bob, bo‘lim va paragraflami ko‘rsatish;
  
• 
  tajribani o‘tkazishda qo‘llaniladigan asbob-anjomlar;
  
• 
  tajribaning sxemasi va qurilmaning tuzilishi hamda ulaming bayoni;
  
• 
  uning nazariy qismida tajribaning mazmuni bayon qilinib, uning asosida hodisa va jarayonning fizik mohiyati ochib beriladi;
  
• 
  kuzatish va o‘lchash metodikasi ko‘rsatilib, uning samarali varianti tanlab olinadi;
  
• 
  tajriba o‘tkazishda qo‘llaniladigan asbob-anjomlardan foyda- lanish qoidalarini aniq ko‘rsatish bilan ishni bajarishni ko‘rsatish; tajribani namoyish qilishda uning samarali bo‘lishini ta’minlovchi obyektlami belgilash;
  
• 
  mavzu bo‘yicha o‘tkazilayotgan tajribaning mazmuni va ma’nosini chuqur ochib berishga mo‘ljallangan savollar tuzish.
  

Bunday ko‘rsatmalar bilan ishlash o‘quvchilarning darsga tay- yorlanishini ancha yengillashtiradi, ko‘pchilik hollarda o‘qituvchi- ning yordamisiz topshiriqlami mustaqil bajarishga yordam beradi. Darsning muvaffaqiyati o‘quvchi - namoyishchilaming tizimga solingan ishlariga bevosita bog'liq. Masalan, guruhcha a’zolari- ning birortasi tajribani namoyish qilsa, ikkinchisi - qatnashayotgan o‘quvchilarga savol beradi, uchinchisi esa keyingi tajribaga oid asbob-anjomlami tayyorlaydi yoki ulaming rasmini doskaga chizib qo‘yadi. Ulaming vazifalari uzluksiz tarzda almashtirilib turiladi. Shunday qilib, qatnashchilar guruh oldida o‘qituvchining vazifasini bajarsa, qolganlaridan biri guruhdagi boshqa o‘quvchilarga tajribani qayta o‘tkazishni yoki boshqa tajribani bajarishni o‘rgatadi, ulami har bir namoyishga qo‘yiladigan talablar bilan tanishtiradi.

Mashg'ulotda ular o'quvchilaming axborot olishga intilish- larini kuchaytiradi, boshqacha aytganda: kichik ko‘rinishdagi ilmiy tadqiqot tarzidagi tajribalami qo‘yadi; o‘zlari kichik guruhlarga muammoli vaziyatni tuzishni va uni hal qilish yo‘llarini tajriba o‘tkazish usuli bilan ko‘rsatishadi va o‘zlari ham o‘rganishadi; namoyish qilinayotgan hodisalar va qonuniyatlaming fizik ma’no- sini ochish bo‘yicha muhokamalami uyushtiradi va unga yo‘nal- tiradi; o'quvchilami tajribalami muhokama o'tkazishga jalb qilishadi; bilimi bo‘shroq o‘quvchilarga tajriba natijalarini qanday ishlab chiqishni va umumlashtirishni o‘rgatishadi; o‘quvchilaming faoliyatini muntazam nazorat qilib turishadi; ular egallashi lozim bo‘lgan bilim, mahorat va malakalar mo‘ljallanadi va baholanadi, boshqacha aytganda, o‘zlari darsning ayrim qismlarini o‘tkazishni va auditoriya bilan muomala qilishni sinab ko‘rishadi; bo‘lg‘usi fizika o‘qituvchisiga zarur bo‘lgan mahorat ishlab chiqiladi.

Mashg‘ulot davomida metodist o'qituvchining roli tajribani namoyish qiluvchilaming bayoniga va mashg‘ulot xulosasiga tuza- tishlar kiritish va ko‘rsatmalar berishdan iborat bo‘ladi.

O‘quvchilarda fizik cksperimcnt texnikasi bo'yicha mahorat va malakalami ishlab chiqilishi, ular tomonidan yasama quroliami mahorat bilan loyihalashi va yasashi nazarda tutiladi, bu csa namunaviy asbob-anjomlaming loyihasiga yangi elemcntlarni kiritishga olib keladi, ya’ni ular takomillashtiriladi.

Bo'lg'usi o‘qituvchilami asboblar yasashga va o‘quvchilaming tcxnik ijodkorligiga rahbarlik qilishga o'rgatish, oliy o‘quv yurtida shakllantirilishi lozim. Ushbu masalani maqsadli hal qilishning birdan-bir yo'li, pedagogik amaliyot davrida tayanch ta’lim muassasalarda amalga oshirishdan iboratdir.

O'quvchilami asboblar va modellami loyihalashga o‘rgatish bo'yicha ishlarga jalb qilish va uyushtirish jarayonida ulaming o*z,lari ham o'rganishadi va o'quvchilami texnik hisoblashlami amalga oshirishga, kerakli chiz.malar, sxemalarga oid ma’lumotlar mavjud adabiyollardan foydalanishga, materiallami ishlatish tcxnologiyasini ishlab chiqishga o'rgatadi, boshqacha aytganda, loyihalash uchun zarur bo'lgan malakalami rivojlantirishga va ega bo‘lishga hamda o‘quvchilaming texnik ijodkorligiga rahbarlik qilishni o‘rganishadi, bu esa ulaming bo‘lg‘usi pedagoglik faoliyati uchun o‘ta zarur hisoblanadi. Tayyorlangan asboblar fizik eksperiment texnikasi bo‘yicha darslarda namoyish qilinadi. Bunda, asboblami yasagan muallif - o‘quvchilar, ulaming ishlash va ishlatish jihatlarini tushuntirishadi, ular tomonidan kiritilgan yangi elementlami ko‘rsatishadi va kursdoshlariga bir qator foydali maslahatlar berishadi. So‘ngra, yasalgan asbob ta’lim muassasiga beriladi va u fizika xonasidagi o‘quv qurollarini to‘ldiradi.

26-§. Fizika o‘qituvchisining metodik tayyorgarligiga

qo‘yiladigan talablar

Fizika o‘qituvchisining metodik tayyorgarligiga qo‘yiluvchi talablar - uning mutaxassislik yoki kasbiy tayyorgarlik darajasini belgilovchi muhim qismi bo‘lib hisoblanadi. Mazkur muammoni hal qilish ustida ko‘plab metodist-olimlar tadqiqot olib borishgan va olib borishmoqda. Qolaversa, barcha pedagogika oliy o‘quv yurtlarida fizika o‘qituvchilarini tayyorlash bilan shug‘ullanayotgan fakultet va kafedra a’zolari ham ushbu dolzarb muammo ustida bosh qotirishga mas’uldir.

Fizika o‘qituvchisining metodik tayyorgarligi darajasi mazmu- nini muntazam o‘sib borishining quyidagi ikki sababini ko‘rsatish mumkin. Birinchisi - umumta’lim maktab, AL va KHK lari fizika kursining ilmiy darajasini o‘sib borishidir. Chunki, turli qonuniyat- lami tushuntirish, fizik hodisalaming yuz berish mexanizmini ochib berish, dalillarga asoslangan o‘quv materialini bayon qilishga qaraganda, sabab-oqibat bog‘lanishni aniqlash ancha murakkab hisoblanadi. Ikkinchi sababi - dastur, o‘quvchilaming bilim olish faoliyatining o‘sishini, ulaming mustaqil ishlarini uyushtirish bilan bog'laydi, bu esa o‘qituvchining vazifasini yana ham murakkablash- tiradi hamda metodik bilim va malakalarining ahamiyatini oshiradi.

Fizika o‘qituvchisining vazifalarini asta-sekin oshib borishi, uning tayyorgarligiga qo‘yiluvchi talablar tizimini ko‘rib chiqishda juda muhim hisoblanadi, chunki ular mutaxassislik faoliyatining mazmunini tashkil qilib, turlicha ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.

Fizika o‘qituvchisi - o‘quvchilarga fizikaning asosini o‘rga- tibgina qolmasdan, uning politexnik va kasbiy yo‘nalishlarini amalga oshiruvchi mutaxassis hisoblanadi. Ushbu jarayonda, u, o‘quvchilaming fikrlashini, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirovchi, ilmiy dunyoqarashini shakllantirovchi, jamiyatning faol fuqarosi sifatida shakllanishiga yordam berovchi shaxs hisoblanadi.

O‘qitish masalasini muvaffaqiyatli hal qilish va yoshlami tarbi- yalash darajasi, o‘qituvchining kasbiy mahoratiga, madaniyatiga va intellektual potensialiga bevosita bog‘liqdir. Shuning uchun, umumta’lim maktab, AL va KHK fizika o‘qituvchilariga yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bular, o‘qituvchining mutaxassislik darajasi va kasbiy mahorati bilan belgilanib, davlat ta’lim standartida ko‘rsatilgan. Shuning uchun, fizika o‘qituvchisi quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1. 
   Fizikadan yuqori darajadagi nazariy va amaliy tayyorgar- likka ega boUishi, boshqacha aytganda, fizik nazariyalar va qonunlami, fundamental tushunchalami yaxshi bilishi.
   
2. 
   Zamonaviy ilmiy dunyoqarashga ega bo‘lib, uni umumta’lim maktab, AL va KHK lar fizika kursi mazmuni asosida o‘quvchilarda shakllantira olishi.
   
3. 
   Umumta’lim maktab, AL va KHK lardagi fizik eksperi- mentning mctodikasini va tcxnikasini o'zlashtirgan bo'lishi.
   
4. 
   Ta’lim muassasalari fizika xonasidagi asosiy o‘quv qurollarini bilishi; namoyish eksperimentlarni, frontal laboratoriya ishlarni va fizik praktikumlami sifatli darajada o‘tkazishni.
   
5. 
   0‘qitishning turli metodlarini darslarda samarali qo'llashni va yuqori ilmiy-metodik darajada amalga oshirishni bilishi.
   
6. 
   O'quv materialini didaktik prinsiplami hisobga olgan holda tushunarli bayou qilishni bilishi kerak. Yangi materialni o'tish jarayonida o’quvchilarning bilish faoliyatini va fikrlashini o‘stirib, har bir o'quvchi va sinfni nazorat qilishni, ulami o‘quv materialini qnndiiy darajada o‘zlashtirganligini baholay olishi.
   
7. 
   O'quvchilarning fikrlarini va bilim olishga intilishini faollashtirish orqali muammoli vaziyatni tuza olishi, taklif qilingan muammoni yechishni tahlil qilishi, o‘quvchilaming axborot olishga qiziqishini oshira bilishi.
   
8. 
   Darslaming turli shakllarini o‘tkazish metodikasini egallagan bo‘lishi, ya’ni: darsni, seminar yoki o‘quv konferensiyasini, frontal laboratoriya ishlar va fizik praktikumlami o'tkazishni, bu jarayon- larda o‘quvchilami faol axborot olishlarini ta’minlashni, o‘quv ishlarining turlari va metodlarini mo‘ljallay olishni bilishi.
   
9. 
   Fizikadan o‘quvchilaming sinfdagi va sinfdan tashqari ishlarini uyushtirishni bilishi, umumlashtirilgan reja tuzish metodikasini o‘zlashtirgan bo'lishi.
   
10. 
    Fizika o‘qitishni predmetlararo bog‘lanish asosida amalga oshirishni o‘zlashtirgan bo‘lishi.
    
11. 
    Ekran-tovushli qurilmalami: kodogramma, slayd, plakat, videomagnitofon yozuvlari, kompyuter va boshqalami mustaqil tayyorlash va ulardan o‘quv jarayonida samarali foydalanishni bilishi.
    
12. 
    Fizika xonasini zamonaviy talablar asosida jihozlay olishi.