Fizika” kafedrasi g. B. Nafasova fizika fanidan labaratoriya mashg’ulotlar to’plami uslubiy ko‘rsatma guliston-2021 fizik kattaliklarni o‘lchash

LABARATORYA ISHI №3
QATTIQ JISMLARNING ZICHLIGINI GIDROSTATIK TORTISH VOSITASIDA TOPPISH

Ishning maqsadi: Arximed qonunidan foydalanib richagli tarozi yordamida suvda cho’kuvchi va suzuvchi jismlarning zichligini aniqlash. Talabalarni asbob va fizik qurilmalar bilan ishlash ko’nikmalarni shakllantirish. Tajribada aniqlanadigan parametrni xatoligini hisoblashni o’rganish.

Kerakli asbob va materiallar: Richagli taorzi toshlari bilan, suvda cho’kuvchi va suzuvchi jismlar, distillangan suv solingan stakan.
Nazariy qism
To’g’ri geometrik shaklga ega bo’lmagan jismlarning hajmini amalda aniqlash uchun Arximed qonunidan foydalanish mumkin. Bu qonunga binoan, suyuqlikka (yoki gazga) botirilgan jism o’z hajmiga teng hajmda suyuqlik (yoki gaz) ni siqib chiqaradi va shu siqib chiqargan suyuqlik (yoki gaz) og’irligiga teng miqdorda o’z og’irligini yo’qotadi.
Agar suyuqlikning zichligi unga botirilgan jismning hajmi V bo’lsa, Arximed qonuniga binoan, ana shu suyuqlikka botirilgan jismning og’irligi qiymatga kamayadi, bu erda g- erkin tushish tezlanishi.
Demak, siqib chiqarilgan suyuqlikning massasi ga , hajmi esa ga teng bo’ladi. suyuqlikka botirilgan jismning hajmi bilan siqib chiqarilgan suyuqlikning hajmi tengligidan quyidagini yoza olamiz:
, bundan (1)
Real sharoitda o’lchashlar havoda o’tkaziladi. SHuning uchun qattiq jism bilan suyuqlikning havoda o’z og’irliklaridan bir qismini yo’qotishlarini hisobga olib, (1) ifodaga tuzatma kiritish lozim. Agar havoning zichligi - bo’lsa, u holda (1) formula quyidagi ko’rinishda yozilishi kerak:
(2)
Bunda siqib chiqarilgan suyuqlik massasining tuzatma kiritilgan ifodasi

ko’rinishda bo’ladi, bundan suyuqlikka (havoga) botirilgan jism siqib chiqargan suyuqlik (havo) ning hajmi

ga teng bo’ladi. Hajmning bu qiymatini (2) formulaga keltirib qo’ysak, quyidagi ifodaga ega bo’lamiz;
(3)
Faraz qilaylik, qattiq jismning suyuqlikda tortib aniqlangan tuyulma massasi bo’lsin. U holda siqib chiqarilgan suyuqlikning massasi ga teng bo’ladi. Binobarin:
(4)
(4) formuladan ko’rinadiki, suyuqlikka cho’kuvchi qattiq jismning zichligini topish uchun uning havodagi va suyuqlikdagi tuyulma massalarini o’lchash kifoyadir.
Endi suyuqlikda suzuvchi jismning zichligini qanday aniqlash mumkinligini ko’rib chiqaylik.
Faraz qilaylik, suyuqlikda suzuvchi jismning havodagi tuyulma massasi bo’lsin. Bu jismni havodagi tuyulma massasi bo’lgan cho’kuvchi jismga bog’lab, suyuqlikka botirsak, ikkala jismning hajmiga teng hajmli suyuqlik siqib chiqariladi. Agar cho’kuvchi va suzuvchi jismlarning havodagi tuyulma massalari , suyuqlikdagi tuyulma massalari bo’lsa, u holda ikkala jismning birgalikda siqib chiqargan suyuqlikning massasi ga, suzuvchi jismning siqib chiqargan suyuqlikning massasi esa
(5)
ga teng bo’ladi, bunda - cho’kuvchi jismning suyuqlikdagi tuyulma massasi, (3) ifodadagi ning o’rniga ni, ni o’rniga uning (5) formuladagi qiymatini keltirib qo’ysak, suzuvchi jismning zichligi uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz;
(6)