Филсофия жуўмақлаўшы жазба жумыстың

4-tema. Ilimiy izertlewdiń quralları hám metodları. Ilimiy izertlewde tariyxıylıq hám logikalıq.
Sabaqtıń jobası
1. Qurallar hám usıllar metodologiyanıń yirik bólimi sıpatında.
2. Ilimiy izertlew quralları (ańlaw quralları).
3. Ilimiy izertlewde tariyxıylıq hám logikalıq.
4. Ańlawdıń xabar quralları..
5. Ańlawdıń logikalıq usılı. Ańlawdıń til quralları. Ilimiy izertlew usılları.
6. Emprik usılları.
7. Ádebiyatlar hújjetler hám iskerligi nátiyjelerin úyreniw. Ilimiy baqlaw.
Ádebiyatlar
1.. Mamatov N., Nosirov W, Abdullaevak G. Fanning falsafiy masalalari. T.2000 y
2.. Davranov Z.D. Ilmiy ijod metodologiyasi. T:MI. 2006-267.b.
3.Tulenvo J.T., Valieva S.I. Ilmiy ijod metodologiryasi. Óquv qóllanma. T., 2008.
4.Sainazarov I, Qosimov V. «Ilimiy ijod metodologiyasi» dan maruzalari. Darislik. T., 2006.
1. Metodologiya - bul ilimiy-biliwlik iskerliktiń qurılıw principleri, formaları hám usılları haqqındaǵı táliymattı beredi. Ol ilimiy bilimniń áhmiyetli strukturalıq-funkcionallıq bólegin ańlatadı. Filosofiyada keń mánide bul termin izertlew usıllarınıń jıynaǵın belgilew ushın qollanıladı, al tar mánide ol haqıyqatlıqtı biliw hám qayta ózgertiw metodları haqqındaǵı táliymattı ańlatadı. Ol ilimiy izertlewdic ózgeshe instrumentariyi sıpatında qollanıladı.
Metodologiya hár bir tarawda jańa bilimlerdi alıwǵa kómeklesedi. Metodologiya kerekli túrde rawajlanıwdıń baslanǵısh basqıshlarında názer awdarǵan edi. Álemniń sırların biliw, juwmaqlar shıǵarıw hám olardan insanlar óz iskerliginen paydalanıwdıń ózi usı xarakterli belgilerdi talap etetuǵın edi. Mısalı, áyyemgi Mısırda geometriyanıń payda bolıwı, jerlerdi ólshew, dáryalardıń tasıwın anıqlaw menen baylanıslı edi. Biraq onı filosofiyalıq jaqtan úyreniw ushın jáne bir universal metodtı talap etetuǵın edi. Islep shıǵarıwdı rawajlandırıw, texnika, iskusstva, mádeniyat, ilimniń elementlerniniń payda bolıwı metodologiyaǵa bolǵan talaptı kúsheytirip jiberdi. Metodologiyanı islep shıǵıwda antik dúnya filosofları, Geraklit, Sokrat, Platon, Aristoteldiń xızmetleri úlken. Tiykarınan Sokrat, óz táliymatında, nárse hám qubılıslardıń dialektikalıq oylaw usılı menen biliw múmkinshiligin ortaǵa taslaǵan edi. Platon bolsa álemdi biliwge logikalıq jaqtan jantasıw kerekligin uqtırǵan edi. Aristotel táliymatında haqıyqatqa erisiwdiń usılı bul indukciya hám dedukciya procesi dep qaraǵan. Usı baǵdarda, Aristotel tálimymatın jańa zaman filosofları, F. Bekon, R. Dekart, V. Gegel dawam etirgen. Angliyalı filosofı F.Bekon metodtı qarańǵıda jol korsetiushi, jaktılık beriwshi svetilnik penen salıstıradı.Ol filosof metodtı «organon» biliudin kuralı hám sol quraldıń járdeminde adamzat tábiyat ústinen ústemlikke erisedi dep oyladı.Usınday metodtı islep shıgıw jolında háreket etti. Bunday metodtı induktivlik metod dep atadı. Ilimnin empirikalık faktlardı analizlew, baklaw hám eksperimental juwmaqlar analizlew tiykarında ishki sebepti hám nızımdı biliw.
Francuz filosofı Rene Dekart metodtı «sarraslık hám ápiuayı qaǵıyda» dep esaplap, onıń járdeminde aljasıwdan (ótrikten) shınlıktı ajıratıwǵa boladı dep esapladı. Ol ulıwmalıktan jekkelikke karay biliwdi, izertlewdi-deduktivlik-racionalistlik metodtı qollap qwatladı. I. Kantıń pikiri boyınsha «hár kim ilimdi jaratıwda onıń tiykarǵı ideyasına súyenedi. Biraq ilimdi jaratıw procesinde dúzilgen sxema, ilimge berilgen táriyip, sxemanıń ideyasına kemnen-kem jaǵdaylarda sáykes keledi, sebebi ideya oylawda bar, ol tap barlıq bólimler ele jaqsı rawajlanbaǵan hám mikroskopda da baqlaw qıyın bolǵan qabatlıqqa uqsaydı. Sonıń ushın ilimler olardıń tiykarlap beriwshi klassifikaciyaǵa emes, yamasa oylawda jaratılǵan ideyaǵa qarap túsindiriw hám táriyiplew kerek. Haqıyqatında da, ayırım ilim tiykarın salıwshılar hám bunnan keyingi iz basarlarıda ózleri jaqsı ańlap jetpegen, sonıń ushında ilimniń tiykarǵı mazmunı, bólimleri sistemaları shegaraların belgiley almaǵan bolıp shıǵadı»¹ Ilimiy izertlewdiń metod hám metodologiya máselesine nemec klassikalıq filosofiyasınıń eń iri wákili Gegel aytarlıqtay úles qostı. Ol dialektikalıq metodtı ilimiy islep shıktı. Ilim pánniń metod hám metodologiyasın islep shıgıwǵa Oraylık Aziya filosofları Farabiy, Ibn Sina aytarlıktay úles kostı.
Metod hám metodologiya máselesi házirgi zaman batıs filosofiyasında,ásirese, onın ilimniń filosofiyası dep atalıwshı pozivitizm, postpozivitizm, strukturalizm, germenevtika,fenomenologiya hám basqa bir qatar baǵdarları jetekshi orındı iyeleydi.
Ilimniń izertleniw tariyxında metod máselesine iri ilimpazlar ayırıksha dıqqat awdarǵan.Ullı fiziolog I.P.Pavlov: «Metod eń birinshi, tiykargı narse. Metodtan, xareket usılınan izertlewshiniń turaqlıǵına baylanıslı. Barlık nárse jaqsı metod penen baylanıslı. Jaksı metodqa iye bolwı menen talantlı, bolmaǵan adam kóp nárse islewi múmkin. Al jaman metodtı qollanıp, talantlı, genialnıy adamnın ózi baska islewi, bahası sarras maǵlıwmat ala almawı múmkin.» ²
Metodologiyaǵa qubılıslarına bir pútin sistemalı jaylasıw talap etiledi. Bul obektiń tolıq sáwleleniwinie járdemlesedi. Anıq metodlarǵa keń kólemli bolǵanlıǵı ushın metodologiyaǵa tiykarlanǵan bilimlerdi biykarlaw ańsat bolmaydı. Metodologiya arqalı bilimler qáziynesi kóbeyedi, keńeyedi. Obektler haqqında túrli principler islep shıǵıladı. Kategoriyalar túrli túsinikler payda boladı.Ilimiy izertlewlerdiń jańa kólemleri payda boladı. Nárse hám qubılıslar rawajlanıwınıń jańa nızamlıqları, rawajlanıw tendenciyaları anıqlanadı. Anıq etip aytqanda, usı processler ushın metodologiya xızmet etedi. Demek, metodologiya metodlardı tolıqtıradı. Metod sózi grek tilinen alınǵan bolıp, izertlew usılı degen mánisti beredi. Sonday-aq, metod insannıń obekt sırların ańlawǵa qaratılǵan teoriyalıq ámeliy iskerliktiń usılı dep qarawǵa boladı.
Metod iselep shıǵarıw tarawında qandayda bir nárseni jaratıw soǵıw bolsa, diyxanshılıqta bolsa ósimliklerdi ósiriw asırap saqlaw. Metodlar arqalı alınǵan bilimler teoriya hám ámeliyatda nátiyjelerge alıp keledi. Sol sebepli metodtıń baslanǵısh iskerloigi bul ilimiy teoriya dep qarawǵa boladı. Metodlar aranawlı xarakterge iye. Biliw processiniń mine usı barlıq tarawlarında belgili. Mısalı, analiz, sintez, tájiriybe, modelesstiriw, formallastrıw, statistikalıq metodlar mine usınday xarakterge iye. Usı metodlar qanshelli ámiyetke iye bolmasın olardı metodologiyaǵa aylandırıp bolmaydı. Metod hám metodologiyanıń ózine tán xarakteri bar. Metodologiya sıpatında ilimler tariyxında ilimler ushın metafizika, dialektika, sofistika, eklektika, keyinshelik sinergetika paydalanıǵan hám paydalanbaqta.
Búgingi kúni ilimiy ádebiyatta metodologiyalıq bilimniń tórt derejesin bólip kórsetedi:
-filosofiyalıq;
-disciplinalararalıq;
-konkret-ilimiy (arnawlı) ;
-metodiklik-texnikalıq.
Olardıń belgili proporciyada birligi qálegen tereń ilimiy izertlewdiń shártli sostav bólegi bolıwı tiyis. Olar birdey waqıtta ilimiy izertlewlerdiń tiykarǵı derejelerin - teoriyalıq, teoriyalıq-empirikalıq, empirikalıq - qáliplestiredi. Ilimiy izertlewlerdic bul kórsetilgen dárejelerine sáykes metodlar qollanıladı. Metod - aldıǵa qoyılǵan maqsetke erisiw ushın, qanday da qubılıstı yaki processti iske asırıw ushın orınlanıwı zárúr bolǵan hereketlerdiń, usıllardıń hem operaciyalardıń belgili izbe-izligi. Metod qoyılǵan ilimiy máseleni sheshiw ushın instrumentti ańlatadı³. Filosofiya pániniń kategoriya hám nızamlıqları ilimiy biliw pocessleriniń barlıq tarawlarında ózin jámlestiredi. Sebebi olar barlıq tarawǵa tiyisli. Usı tárepten alǵanda, metodologiya dialektikaǵa qaraǵanda keń mániske iye. Ol tek ǵana galabalık baylanıslardı úyreniw menen sheklenip qalmastan, bilimnin baska darejelerin úyreniw menen shuǵıllanadı.
Dialektika menen metodologiyanın jakın baylanıslı olardın birdeyligin ańlatpaydı, dialektika filosofiyalık metodologiyanıń bir dárejesi bolıp, ol metafizika, fenomenologiya, germenevtika sıyaqlı filosofiyalıq metodologiyanıń rolin atkaradı.
Al XVI-XVIII ásirden baslap metodologiyalıq ideyalar tek filosofiyada islenip qalmastan, jeke ilimlerdiń úzliksiz rauajlanıw barısında mexanika, fizika, ximiya, tariyx hám basqa pánlerde izertlene basladı. Metodologiyalıq taraw tek hár bir pánniń jeke ilimniń komponenti bolıp qaldı. Jeke ilimiy baǵdarlamalarda metodologiyal K osmıslenie hám ilimiy biliwdiń usıl hám formaların úyrenie basladı. Keyingi jıllarda metodologiyalıq máseleler pisip jetilisken ilimler sistemasında, fizika, ximiya, matematika, gumanitar ilimlerde -tariyx páninde islenip shıǵa basladı.
Qálegen ilimiy metod belgileri bir teoriya bazasında islenip shıǵıldı. Metodtın nátiyjeleri onıń fundamentin duziwshi teoriyalıq bazanıń tereńligi mazmunı menen shártles. Óz gezeginde metod ilimiy teoriyanı jetilistiriwde ilimiy pánniń bunan bılay rawajlanıwına tásir jasaydı.
Ilimiy metod haqqındaǵı táliymatlardıń filosofiyalıq tiykarların úyreniwde áyyemgi biliw metodologiyası tiykarınan biliw haqqındaǵı filosofiyalıq táliymattıń úsh tiykarǵı dástúri sensualizm yamasa emprizm, racionalizm yamasa intellektualizm hám agnosticizm yamasa pozotivizmde óziniń anıq kórnisn tapqan, sonı aytıp ótiw orınlı sekptcizm menen baylanıslı. Nemec filosofı Kant biliw iskerligi menen bolǵan qatnasqa qarap, filosoflardı dárejege ajıratadı: oylawdıń hár qanday biliw predmetine qatnasına qarap ayırım filosoflar sensualist, basqa filosoflar bolsa tek intellektualist bolǵan. Efikurdıń sensualizminiń, Platonnıń bolsa intellektualizminiń eń aldıńǵı wákili dep esaplaw múmkin. Birinshi baǵdar tárepdarları tek sezgi predmetler haqıyqıy qalǵan dep qaraǵan, ekinshi baǵdar tárepdarları bolsa kerisinshe sezgiler tek sáwleleniw múmkinshiligin beredi, haqıyqıy nárseni bolsa, tek oylawdıń biliwi dep kórsetken. Birinshi baǵdar wákilleri oylawdıń sáwleleniwiniń realıǵın biykar etpegen, ekinshi baǵdar wákilleri bolsa onı mistikalıq reallıq dep kórsetken.
Biliw sap oylaw tiykarında tájiriybeden payda bolama yamasa oylaw óz deregine iye boladıma degen máselege qatnas máselesi boyınsha Aristotel emprikanıń, Platon bolsa noologistlerdiń jetekshisi dep esaplaw múmkin. Jańa dáwirde Lokk birinshi joldan, Leybnic ekinshi joldan bardı, biraq olar usı máseleniń jolın taba almadı. Joqarıda aytılǵan pikirler dógereginde analizlep qaraǵangımızda tájiriybeden sırtqa shıqpaytuın filosoflardı emprikler dep ataydı. Tájiriybe dógereginen sırtqa shıǵatuǵınl filosoflar, Kant terminologiyasına kóre, metafizikler dep ataǵan. Efikur hám Aristotel Lokk haqıyqıy bilimdi, yaǵnıy shamalaw bilimdi beredi.
Ilimiy biliw metodologiyası ayırıqsha baǵdar sıpatında jańa dáwirde rawajlana basladı. Bul dáslep Bekonnıń «Novıy organon» (1670), Dekarttıń «Rassujdenie o metode» (1637) A. Arno hám R. Nikolnıń «Por-Royal logiki» shıǵarmalarınıń baspadan shıǵıwı menen baylanıslı boldı. F. Bekonnıń baslı shıǵarması «Novıy organon, ili istinnıe ukazaniya dlya istolkovaniya pri rodı» yaǵnıy jańa organon yamasa analizlew ushın haqıyqıy kórsetpeler) filosofiyadaǵı jańa baǵdar ilim filosofiyasın tiykarlap bergen. Ol bılay degen «Biz házirgi kúnde kórkeyip baratırǵan yamasa tuwrıraq hám bárkamal bolıwı múmkin bolǵan basqa birden-bir filsofiyanı biykar etiwge háreket etip atırǵanımız joq» Pikirdiń dawamında Bekon ózi belgilegen ilim tarawı (Ilimiy biliw metodologiyası) puxta islep shıǵılmaǵanlıǵın kórsetedi. «Ashılǵa tarawlarda adamlar ilimnen kóre kóbirek tájirybege súyeniwi kerek» bul jerde ilimiy biliw metodologiyasın islep shıǵıw mashqalası keń túrde orın alǵan. Bekon logikanı kritiykalaydı. «Házirgi bar ilimler jańa ashılıwlar ushın paydasız bolsa, házirgi bar logika da bilimlerdi ashıw sonday paydasız. Házirgi ámelde bolǵan logika haqıyqattıń tegine jetiwden kóre, kóbirek ulıwma túsiniklerge tiykarlanǵan qátelerdi bekkemlew hám hám saqlawǵa xızmet etedi. Sonıń ushın paydadan kóbirek zıyanı tiyedi⁴» bul jerde Bekon menen ilimiy mashqalaǵa soqlıǵısıw payda boladı. Bir tárepten tayar ilimiy teoriya konstrukciyalar hám logikalıq sistemalar belgili bilim belgili bilimdi muwapıqlastırıwshı quralı bolıp xızmet ete baslaydı, biraq belgili bilimniń mazmunına hesh nárse qosa almaydı, basqa tárepten bolsa, jańa bilimlerdi izbe-iz algaritim járdeminde alıw múmkin emes. Sonıń ushın jańa bilimler, yaǵnıy jańa bilim sistemasınan kelip shıqpaytuǵın bilimler esaplanadı. Bul xarakter ilimiy biliwdiń hár qanday metodologiyası tek usınıs xarakterge iye bolǵan principler, ulıwma qaǵıydalar, talaplar sisteması tiykarında dúziliwi múmkinshiligin kórsetedi. Bunda metodologiyalıq princip hám jantasıwlar ilimiy biliw ushın ulıwmalıq, zárúrlikke iye emesligin kórsetip ótiw shárt.
Bekon ushın metodologiyaǵa tájiriybe haqıyqıy bilimniń deregi, bilimniń sistemasında «birden-bir úmit haqıyqıy indukciya degen gneseologiyalıq shártke tiykarlanadı⁵.
Eger Bekonnıń táliymatı sxema dárejesine deyin ápiwayılastırılsa, onı racionalizmge qarama-qarsı tuwrı sızıq kórnisnde sáwlelendiriw múmkin emes, sap empirizm bolmaydı. Mısalı,Lokktıń qarsı hám «sap sensualizm» menen uzaq. Bekonnıń biliwinde haqıyqıy bilimge jetiw jolında peikirdiń ózgeriwi dep qaraw ǵa boladı. Intellektualizm hám racionalizm, sensualizm hám emprizmge qarap ózgeriwinde tómendegi anıqlama durıs berilgen.
«Haqıyqattı tabıw hám onı ashıwdıń eki jolı bar bolıwı múmkin. Bir sezgiler hám aksiomalarǵa qarap umtıladı, bull tiykarlarǵa olardıń haqıyqatqa súyenip, orta aksiomalardı talqılaydı, ashıadı, bekkem metafizikalıq haqıyqatlar túsinikler, ideyalar, principler ańlatatuǵın joqarǵı aksiomalardan parıqlı, orta aksiomalar degende ulıwma bilimlderdi túsiniw kerek. F. Bekon islep shıqqan anıq metodolgiyalıq mashqalalar máslesine kelsek, 4 unsur «idol» haqqında naqılda keń túrde aytıladı. Platon biliwdiń filosofiyalıq teoriyasınıń barlıq tiykarǵı mashqalaların uńgir haqqında ápsanada majoziy formada sáwlelendiredi. Platonnıń Gosudar shıǵarmasında kórsetilgen. F.Bekon bılay dep jazadı, «Adamlardıń oyında butlardıń tórt túri jasaydı. Belgil elesti úyreniw ushın olarǵa at beremiz. 1.urıw yamasa jınıs elesleri, 2. úńgir elesleri, 3. maydan yamasa bazar butları, 4.teatr elesleri, dep moyınlaymız»⁶. Bekon óziniń indutiv metodı menen elesler haqqındaǵı táliymat bir-birin tolıtırıp otıradı. Bekon insan oylawında eleslerge, urıw elesleri insannıń tábiyatına, qábiylesine yamasa adamlar urıwına tiykarlanadı, biraq insannıń sezgileri hám hádiyselerdiń deregi dep aytıw durıs bolmadı. Kerisinshe, sezimlerdiń, aqıldıń barlıq imkaniyatları dúnya menen baylanıslı. Insan aqılı qıysayıp turǵan aynaǵa uqsap nárse hám qubılıslardıń tábiyatın óz tábiyatına qarıstıradı, olardı qıysıq formada kórsetedi.
Bekon sıyaqlı Dekart da loggikalıq jańa bilimge jol ashpaǵanlıǵı, yaǵnıy biliw metodı ilimiy metodtıń bola almaslıǵı ushın kritiykalaydı.
.Metodologiya biliw iskerligi haqqında táliymat sıpatında eki tiykarǵı formada, deskriptip hám normativ formalarda payda bolıwı múmkin.⁷ Bulardı qarap shıǵamız, deskriptiv metodologiya, mánis itibar menen ilimiy biliwdiń tariyxıy ilimiy forması sıpatında alıp qaraladı. Tariyxıy ilimiy jumıslardıń metodologiyalıq dárejesi hámme waqıt biline bermeydi. Ulıwma alǵanda, diskrepitiv metodologiya belgili pánniń reflekciya yamasa ózin-ózi ańlawdıń dáslepki hám kúshsiz dárejesi dep qarawǵa boladı.Normativ metodologiya-biliw iskerliginiń metodologiyalıq pricipleri formasında ulıwma jolları haqqındaǵı táliymat, yaǵnıy normativ metodologiya, ilimniń ózin-ózi ańlawǵa bolǵan reflekciyası dep alıp qarawǵa boladı. Bul jerde anıq emes metodologiya yamasa prometodologiya, izertlewshi biliw iskerligi procesinde intuitiv dárejede tayanatuǵın, biraq biliw jolına baslaytuǵın ishki sana astı priciplerine, jantasıwlar hám usıllardı jeke biliw tájiriybesi haqqında toqtap ótiw kerek. Ulıwma alǵanda, ayırıqsha pánlerde bir qansha izertlewshiler protometodologiyaǵa yamasa tájiriybe menen qáliplesken intuiciyaǵa tiykarlanǵan halda jumıs alıp baradı.
Irarxik kóz-qarastan metodologiyanı klassifikaciyalastrıwda onıń úsh dárejesine ajıratıw múmkin:
- filosofiyalıq dáreje;
- ulıwma ilimiy dáreje;
- jeke ilimiy dáreje;⁸ Metologiyanıń filosofiyalıq dárejesi gnoseologiya (epistemologiya, biliw teoriyası, biliw haqqındaǵı táliymat) mashqalalarǵa jaqın. Metodologiyanıń ulıwmailimiy dárejesi haqqında ilimiy biliw menen filosofiyalıq bilimniń ózine tán sintezi dep qarawǵa boladı. Metodologiyanıń ilimiy dárejesi bolsa bul tiykarınan, ulıwmailimiy metodologiya menen tiyisli metodologiya menen tiyisli pán bilimler sistemasınıń sintezleniw desek qátelespeymiz. Mısalı, «ximiya metodologiyası», «ekologiyanıń metodologiyalıq mashqalaları», «til tanıwdıń metodologiyalıq mashqalaları» túsiniklerin ilimiy aylanısqa túsiriw qaraladı.
Insan iskerligi túrlerdiń ráń-bárińligi metod túrleriniń tereń kórnislerin belgilep beredi. Ilmiy izertlew procesindegi metolarga kelsek, olardı toaparlarǵa ajıratıw múmkin. Tiykarınan, ilimiy biliwdegi ornı áhmiyetine qarap formal hám mazmunı, emprik hám teoriyalıq, fundamental ámeliy, izertlewler, bayanlaw metodlarına ajıratıw múmkin. Ilim úyrenip atırǵan obektler mazmunı tábiyattanıw metodların social-gumanitar ilimlerdiń metodlarınan ajıratıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Óz náwbetinde, tábiyiy ilimler metodların jansız tábiyattı hám janlı tábiyattı uyreniw metodlarına ajıratıw múmkin. Sonday-aq, san hám sıpat metodları, bir mánili-anıqlawshı hám shamalaw metodları, tikkeley hám tikkeley emes biliw metodları, orginal metodlarına ajıratıladı.
Házirgi zaman filosofiyalıq metodları ádebiyatlarda metodtıń bir neshe tárepleri menen ajıralıp turadı. Ayırım izertlewshilerdiń pikirinshe, hár qanday metod úsh tiykarǵı tárepke iye: obektiv mazmun, operacional hám praksologiyalıq táreplerge iye. Birinshi tárep metodtıń biliw metodtıń mazmunı biliw obektinen kóre, kóbirek onıń subektine tiyisli teoriya birgelikte metodtı payda etetuǵın qaǵıyda, princip hám usıllar sistemasına aylandırıw ılayıqlı qábiletin payda etedi.Metodtıń nátiyjeligi isenimli, anıqlıq, izbe-izlik sıyaqlı tárepleri onıń praksiologiyalıq tárepin payda etedi.
Hár qanday ilimiy izertlewdiń metodınıń ózine tán belgileri toparına tiykarına obektivlik, evristiklik, zárúriylik, anıqlıq t.b. kirgiziledi. Mısalı, XX ásirdiń iri oyshılı anglichan filosofı A. Uaytxed metod haqqında pikir júrgizer eken, hár qanday metod teoriya belgileytuǵın maǵlıwmat hám faktlar menen islesiw usılları belgilewdi atap kórsetedi. Uytxedtiń aytıwı boyınsha hár bir metod tabıslı ápiwayılastırıw ekenligine qaramay, hár qanday metod járdeminde tek málim, oǵan sáykes keletuǵın haqıyqattıń tegine jetiw ushın tek metod belgilegen atamalarda táriyiplew múmkin ⁹.