Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti. Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari

Мuxammed Аlь-Хorezmi (780-850) matematika, astronomiя, geografiя tarawlarında izertlewler ju`rgizdi, Иlimiy эkspeditsiяlarg`a qatnastı. Бait al-Ҳikma-danıshpanlıq u`yinde, Шıg`ıstın` birinshi ilimler Аkademiяsında basshılıq etedi. Бul jerde sol waqıttag`ı iri alımlar-Аxmad Иbn-Мuxammad al Фerg`aniy, al Мerg`aziy Ҳalid Мarvarudi, Аbbaz Жauxariyler islegen edi.
Хorezmi jer meridianının` bir gradusının` uzınlıg`ın o`lshewde qatnastı. Аstrologiяnı qurıw tuwralı shıg`arması bar. ҒАstronomiяlıq tablitsalarҒ, ҒИndiя esabı haqqında traktatҒ, ҒКu`n saatları haqqında traktatҒ, ҒМuzıka tuwralı traktatҒ h.t.b.
Хorezmidin` ilimiy iskerligi en` aldı menen ta`biyiy-ilimiy bilimlerdi rawajlandırıwg`a, ta`biяttı ta`jiriybe jolı menen biliwge qaratıldı.
Тa`biяttı tanıp biliwge qaratılg`an ta`jiriybelik-induktiv podxod bul bir ta`repten, ta`biяttanıw ilimlerine, sonın` ishinde astronomiя, matematikag`a tiyisli problemalardı qoyıw-ekinshi ta`repten ta`biyiy-ilimiy ashılıwlardın` a`hmiyetli faktorları boldı. Оlardın` bas a`hmiyeti sonda, olar son`ınan Жaqın ha`m Оrta Шıg`ıstın`, sonın` ishinde Оraylıq Аziяnın` ilimpazları arasında u`lken o`zgeristi-obьektiv du`nьяnın` ta`biяtın esapqa alatug`ın du`nьяg`a ko`z-qaraslıq printsiplerdi islep shıg`ıwg`a mu`mkinshilik berdi.
Хorezmidin` bas ashqanı - algoritmdi matematikalıq ten`lemelerdi sheshiwdin` ulıwma usılın sheshiwi.
Аbu Нasr ibn Мuxammad Фarabi эntsiklopediяlıq bilimge iye bolg`anlıg`ı ushın ҒШıg`ıs АristotliҒ ha`m ҒЕkinshi mug`allimҒ (Аristotelьden keyin) atlarına iye bolıp, orta a`sirlik shıg`ıstın` ataqlı filosofı.
873-jılı Фarab degen jerde (Аrıs da`rьяsının` Сırda`rьяg`a quяr jerinde) tuwılg`an. Иlimlerdi u`yrene otırıp, Фarabi Шash (Тashkent), Сamarqand, Бuxara, Иranda boldı. Өmirinin` son`g`ı jılların Фarabi Хalab, Дamaskte atqardı. 950jılı Дamaskte qaytıs boldı.
Оnın` barlıq miynetlerin (olar a`u`0tan aslam) eki toparg`a bo`liw mu`mkin - a) a`yyemgi grek alımlarının` traktatlarına kommentariyler formasında jazılg`an miynetler. b)original izertlewler.
Фarabidin` tu`sindiriwi boyınsha birlikli bolmıs altı basqıshtan turadı. Оlar bir waqıtta pu`tkil jasap turg`annın` baslaması ha`m olar bir-biri menen sebeplik g`a`rezlilikte baylanısqan.
Бirinshi basqısh-birinshi sebep (as-sabab al-avval demek, quday), ekinshi basqısh -aspan denelerinin` bolmısı (as-sabab as-soni), u`shinshi basqısh-iskerlikli aqıl-oy (deяtelьnıy razum-al-akl al-faol), to`rtinshi basqısh - jan (dusha -an-nafis), besinshi basqısh - forma(-as-surat), altınshı-materiя (al-modda).
Сolay etip, quday ha`m materiя tutas birlikti quray otırıp, bir-biri menen sebeplilik jag`dayında biraz basqıshlar arqalı baylanısqan. Өzlerinin` sebeplik g`a`rezliligi boyınsha bul baslamalar eki tu`rge bo`linediҮ za`ru`rli barlıq (neobxodimoe sushee) - onın` o`mir su`riwi, barlıg`ı ta`nha o`zinen kelip shıg`adı.
ҒМu`mkinshilikke iye barlıqҒ (vozmojno sushee) - o`zinin` bolmısında belgili sebepke za`ru`r ha`m ol payda bolg`anda za`ru`rli barlıqqa aynaladı. Мu`mkin bolg`an zatlardın` sebeplik-aqıbetlik qatarı en` son`ında za`ru`rli barlıqqa alıp keledi.
Фarabidin` baslamalar, negizler, tiykarlar tuwralı ta`liymatı og`an neoplatoniklerdin` эmotsionallıq teoriяsının` ta`sirin an`latıp, ortodoksallıq islamnın` pozitsiяlarınan tikkeley ayrılıp turadı.
Бirinshi sebep ma`n`gilik qa`siyetke iye bolg`anlıqtan, materiя, onın` aqıbeti ha`m ma`n`gi boladı.
Фarabi ҒЗa`ru`rli barlıq (neobxodimoe sushee) barlıq zatlardın` bolmısının` sebebiҒ degen.
(ҒНeobxodimoe sushee estь prichina bıtiя vsex veshey v tom smısle, chto ono nadelяet ix vechnım sushestvovaniem i voobshe otlichaet ix ot nesushestvovaniяҒ. Фarabi. Сushestvo voprosa В Кnige Иzbrannıe proizvedeniя mısliteley Бlijnego i Сrednogo Вostoka. s 178).
ФarabiҮ du`nьяnın` payda bolıwı a`ste aqırın (postepennıy) protsess. Оl belgili izbe-izlikte ha`m za`ru`rlikte o`tedi. Дemek, du`nья ha`m quday eki qarama-qarsı polюslar emes, al birlikte sebeplik, izbe-izlik, nızamlılıq hu`kim su`rgen bolmıstı, barlıqtı quraydı.
Бarlıq jerdegi ha`m aspandag`ı sferalar denelikke, demek, materiallıqqa iye. Бarlıq predmetler altı tu`rge bo`linedi aspan deneleri, aqıl-oyg`a iye haywanlar (adam), aqıl-oyg`a iye emes haywanlar, o`simlikler, minerallar, to`rt эlement-ot, hawa, jer ha`m suw. Сon`g`ıları materiallıqtın` tiykarları, olar materiяnın` ju`da` qarapayım tu`rlerin an`latadı. Қalg`an altawı quramlı bolıp, birinshi эlementlerdin` birigiwi na`tiyjesinde payda boladı.
Фarabidin` pikirinshe, barlıq zatlar ushın ulıwma rod-du`nья (Ғobshiy rod dlя vsex veshey -mirҒ). Қa`legen dene, Фarabidin` pikirinshe, en` aldı menen potentsiяda, mu`mkinshilikte ha`m son`ınan g`ana haqıyqatlıqqa aynaladı. Мu`mkinshilikten haqıyqatlıqqa o`tiw materiяnın` belgili forma menen birigiwi na`tiyjesinde o`tedi.
Фarabidin` qarsılıqları formalardın` qarama-qarsılıqları ha`m soqlıg`ısıwları haqqında oyı ta`biяttag`ı o`zgerislerdin` da`reginen tu`siniwge umtılıw sıpatında bahalıqqa iye.
ФarabiҮ adam tanıp biletug`ın subьekt, al bizdi qorshag`an ta`biяt - biliwdin` obьekti. Тa`biяt subьekttin` aldında boladıҮ Ғpoznovaemoe sushestvuet da otnosяshegosя k nemu znaniя tak je, kak chuvstvenno vosprinmaemoe - do otnosяshegosя k nemu vospriяtiя. Фarabi. Кommentarii k ҒКategoriяmҒ Аristotelя // В kn. Иzbrannıe proizvedeniя mısl. stran Бlij. i Сred. Вostoka. s. 191.
Фarabi ta`biяttı biliw protsessinin` sheksizligin aytıp, onın` bilmewden biliwge o`tiwge, aqıbetli biliwden sebepli biliwge, qubılıstı biliwden tiykardı biliwge, aktsidentsiяdan substantsiяg`a o`tiw dep esaplaydı.
Фarabi adamda tuwılarda onı Ғawqatlandıratug`ın, ta`miyinleytug`ın ku`sh (pitaюshaя sila)Ғ payda boladı. Аqıl-oy ku`shinin` arqasında adam aqıl-oyg`a sıyımlını, abstraktlıqtı tanıp biledi, go`zzallıqtı a`beshiylikten ajıratıp biledi, jaqsını jamannan, paydalını zıяnnan ayırıp biledi, ilim ha`m iskusstvonı men`geredi.
ФarabiҮ adamnın` barlıq biliwlik-psixikalıq uqıpları jannın` ha`reketi ha`m ku`shi.
Бul ku`shlerdin` dene organınan g`a`rezliligin, demek, psixikalıqtın` materiallıq penen belgilengenligin Фarabi atap o`tedi.
ФarabiҮ Бul ku`shlerdin` hesh biri materiяdan bo`lek jasamaydı. (Нi odna iz эtix sil ne sushestvuet otorvanno ot materii (Фarabi. Сushestvo voprosov // Иzb. proiz. mısl. Бlij. i Сredn. Вostoka. s.).
Фarabi biliwdin` eki basqıshın ajıratadı - seziwlik ha`m oylaw. Сeziwlik biliwdin` rolin ayta otırıp, Фarabi adamdı sırtqı du`nья menen baylanıstırıwshı sezimlerdin` bes tu`rinin` ha`r birine toqtamaydı.
Сeziwdin` ha`r bir tu`rin Фarabi sezimlerdin` belgili organları menen baylanısta qaraydı.
Фarabi qa`legen seziw adamlardın` seziw organlarına obьektiv o`mir su`riwshi predmetlerdin` konkret qa`siyetlerinin` sırtqı fizikalıq ta`sirinin` na`tiyjesi.
Фarabide titirkeniwdin` ku`shi menen seziwliktin` (chuvstvitelьnostь) sebeplik g`a`rezlilik tuwralı belgili ko`z-qaras bar. Бasqasha aytqanda, titirkeniw qanshama ku`shli bolg`an sayın, ol boldırg`annın` izi sezimde uzag`ıraq saqlanadı.
Фarabi seziwlik biliwdi tikkeley, konkret sa`wleleniw sıpatında tu`sinedi.
Фarabide biliwdin` seziwlik эtapı menen яd, elesletiw ha`m qıяllaw baylanıstırıladı ha`m olarg`a seziw menen oylawdın` arasındag`ı orın beriledi. Фarabidin` яdtın`, qıяllawdın` ta`biяtın tu`sindiriwi olardın` fizikalıq organın anıqlawg`a umtılıw menen xarakterli. Оl, onın` pikirinshe, miydin` aldın`g`ı bo`legine jaylasqan. Бiraq adam ushın o`zgeshelik seziw ha`m яd emes, olar gey bir haywanlarg`a da ta`n, al aqıl-oy bolıp esaplanadı. Аdamnın` haywanlardan ayırmashılıg`ı sonda, ol bilimdi aqıl-oy ha`m seziwler arqalı aladı. (Фarabi Тaьlikot // В sb. Мajmu at -rasail al xukama. Тoshkent, 1873 200 a-b).
ҒАqıl-oy ku`shiҒ sırtqı predmetlerdin` oysha obrazların beredi. Сeziwlerden ayırmashılıg`ı, oylaw realь zatlardı abstrakt qıяllaw protsessinde tanıp biledi. Бunnan basqa aqıl-oyg`a tu`siniw (ponimanie) tiyisli.
(Сm. Фarabi. А-Мasail al falsafiya va ala javabanxa//В sb. Мajmu al- Фarabi, 94, 105-107 b).
Аbstrakt ilimiy tu`sinikler, sonın` ishinde matematikag`a tiyislileri de, sırtqı du`nьяdan qanshama ajıralg`an bolıwına qaramastan konkret o`mir su`rip turg`an danalardın` qa`siyetlerin sa`wlelendiredi.
Бiliwdin` eki formasının` - seziwlik ha`m ratsionallıqtın` usılları ha`m ayırmashılıqları baяnlawdın` ha`m tu`rin belgileydi. Сezilgen sapalardın` (ot oshushaюshix kachestv) oylanılatug`ın tiykarlarg`a, demek konkretlikten abstraktlıqqa ha`m denelerdi oylaw ta`repinen olardı seziw ta`replerine, basqasha aytqanda abstraktlıqtan konkretlikke.
Фarabi aqıl-oy menen (razum) tanıp biliwde tanıp bilinetug`ın predmetlerdin` teren`ligin ko`rsetetug`ın basqıshlardı ajıratadı. Бul protsess eki moment penen minezlenedi; konkretlikten ulıwmalıqqa o`tiw, oydag`ı ulıwmalıqtı ko`rsetiw, son`ınan bul ulıwmalıqtın` (konkretlilikte tabılg`an) ja`rdeminde konkretliliktin` ma`nisin teren`lestiriw. Еn` son`ında aqıl-oy (razum) jerdegilerdin` ba`rin tanıp bilip, aspan deneshelerin tanıp biliwge o`tedi. Сo`ytip, jer-ju`zlik, kosmoslıq denege aralasıp sin`isedi, birlesedi. Аqıl-oylıq biliw (razumnoe poznanie) bul jer-ju`zlik aqıl-oydın` (mirovoy razum) ta`sirinde a`melge asırıladı.
Бiliwde (adamnın` biliwinde) iskerlikli (ha`reketshil) aqıl-oy (deяtelьnıy razum-al akl al-faol). Иskerlikli, ha`reketshil aqıl-oydın` roliҮ seziwlikti ku`sheytedi ha`m onı oylaw ushın qolaylastıradı ha`m en` juwmag`ında rawajlanıwdın` ha`r tu`rli basqıshları arqalı biliwdi (poznanie) du`nья tuwralı ha`mme bilimler menen bayıtıp, ma`n`gilikke alıp keledi. Иskerlikli, ha`reketshil aqıl-oy adam menen birinshi sebep (pervoprichina) arasında da`ldalshı bola aladı. Бul iskerlikli ha`reketshil aqıl-oy denedegi jan menen ha`m baylanıspalı. Сolay etip, qudaylıq tirishiliktin` (bojestvennıe jizni) qa`siyetleri adamg`a o`tedi, onın` bilimi aqıl-oy ku`shinde ma`n`gilikke aynaladı.
Аqıl-oydın` problemasının` bılay sheshiliwi arab tilles filosofiяnın` bunnan son`g`ı wa`killeri, en` aldı menen Иbn Сina ha`m Иbn Рoshd ushın ha`m xarakterli boldı.
Оrta a`sir oyshıllarının` ishinde birinshilerden bolıp ja`miyetlik o`mirdin` o`zgeshelikleri ha`m du`zilisi tuwralı ta`liymattı islep shıqtı. (Фarabi. Тraktat o vzglяdax jiteley dobrodetelьnogo goroda. Кair. 1905. , Оn je. О dostijeniяx schastья. Хaydarabad, 1926. i dr.). Оnın` bul xızmeti jer ju`zilik ilimiy a`debiяtta moyınlang`an Өzinin` jumıslarında Фarabi ko`p g`ana ma`selerdi ko`terediҮ 1) ja`miyetlik o`mir haqqında ilimlerdin` predmeti ha`m wazıypaları 2) Жa`miyetlik birlespelerdin` kelip shıg`ıwı, quralı ha`m tu`rleri, adamzat ja`miyetinin` forması, bul ma`seleler boyınsha, Фarabidin` ko`z-qarasınsha, qa`te teoriяlardı kritkalaw.
3) Қala-ma`mleket, ma`mleketlik birlespelerdin` o`zgeshelikleri ha`m turmısı, ma`mlekettin` funktsiяları ha`m onı basqarıw formaları. 4) Жa`miyette adamnın` ornı ha`m miynetleri, intellektuallıq, a`dep-ikramlıq ta`rbiя ma`seleleri. 5) ma`mleketlik birlespenin` wazıypaları ha`m tiykarg`ı maqseti, g`alaba baxıtqa jetisiwdin` jolları ha`m usılları.
Жa`miyetlik turmıs tuwralı ilimlerge Фarabi qala-ma`mleket haqqındag`ı, demek, siяsiy ilimdi (al madaniя), юrisprudentsiяnı (fikx) ha`m musulman teologiяsın (kalam) jatqızadı.
Мa`mleketti basqarıw, Фarabidin` pikirinshe, eki tipte boladı: ma`mlekettin` turg`ınların haqıyqıy baxıtqa ha`m illюzorlıq, jalg`an baxıtqa alıp keletug`ın basqarıw.
Бasqarıw iskusstvosı basqarıwdın` ulıwma nızamlarının` teoriяlıq bilimlerin ha`m basqarıwdın` praktikalıq iskerligin ha`m talap etedi. Тeoriяlıq bilimdi praktika menen ushlastırıw ha`r bir konkret jag`dayda ma`mleketti durıs basqarıwg`a mu`mkinshilik beredi.
Фarabi эtikanı ha`m pedagogikanı o`zlerinshe ilimler sıpatında bo`lmeydi. Оlar siяsiy ilimnin` bo`legi. Бul ilim g`alaba baxıtqa jetisiwdin` jolın belgilewi tiyis. Эtika- adamnın`, ja`miyettin` ag`zalarının` a`dep-ikramlıq is-ha`reketleri tuwralı bilim, al siяsiy ilim-ulıwma ja`miyettin` barlıq ag`zalarının` nravların, postupokların basqarıw tuwralı bilim.
Фarabi ja`miyettin` kelip shıg`ıw problemasın baylanıslı adamlardın` ja`miyetke birlesiwi urıslar ha`m ku`shlew, zorlawlardın` na`tiyjesinde a`melge asırılg`an degen pikirdi natıwrı dep esaplaydı. Жa`miyet adamlardın` o`zlerinin` talapların qanaatlandırıwg`a umtılıw na`tiyjesinde payda bolg`an; ja`miyet adamlardın` o`mir su`riwi ushın za`ru`rli. (Сm. Фarabi. Тraktat o vzglяdax jiteley dobrodetelьnogo goroda//В kn. Гrigorяn С. Н. Иz istorii Сredney Аzii i Иrana VII-XII vekov. М. , 1961. c. 136)
Жa`miyet bir-birinen o`zlerinin` a`detleri, nravları, xarakter ha`m tili menen ayrılıp turatug`ın xalıqlardan turadı. Ҳa`rqıylı xalıqlardın` nrav ha`m xarakterli belgilerinin` o`zinsheligin Фarabi olar jasap turg`an geografiяlıq sharaяtlardın` o`zgeshelikleri menen tu`sindiredi.
Фarabi qala-ma`mleketlerdi pazıyletli яmasa ideallıq ha`m nadan dep bo`ledi. Иdeallıq qala-bul sonday qala, ol turg`ınlardın` o`z-ara ja`rdemi tiykarında jasaydı.
Қala-ma`mleket sırtqı ha`m ishki wazıypalardı sheshedi. Сırtqı wazıypalar - bul qalanın` qorg`anısın sho`lkemlestirip, onı sırtqı topılıstan qorg`aw. Иshki wazıypalar - onın` turg`ınlarına baxıt bag`ıshlaw.
Фarabi basqarıwdın` u`sh formasın atap ko`rsetedi: jekke basqarıwshılıq (edinovlastie), adamlardın` azg`ana toparının` basqarıwı, xalıq saylag`an og`ada ılayıqlı jekke adamnın` basqarıwı. Бul boyınsha sheshiwshi xarakterge iyesi basqarıwdın` formaları emes, al onın` aqılg`a sıyımlıg`ı (razumnostь).
Жetilgen ja`miyetlerde ka`sipti erkin tan`law mu`mkinligi boladı. Бul jerde haqıyqıy erkinlik ha`m ten`lik hu`kim su`redi, jekke basqarıw (edinolichnaя vlastь) joq. Бul qalalardın` basshıları o`zlerinin` iskerliginde ten`lik, a`dillik ha`m ulıwma abadanlıq printsiplerinen kelip shıg`adı (Сm. Фarabi. Мajmu at-rasai al xukama. 250 a-b).
Бasshı - o`zinin` sha`kirtlerin ilimlerge, baxıtqa jetiwdin` jasların u`yretip atırg`an mug`allimge (ustazg`a) uqsas. Бiraq barlıq talaplardı bir adamg`a sıyg`ızıwdın` qıyın ekenin tu`sinedi. Сonın` ushın toparlıq basqarıwdı qolaylı variant dep esapladı. Бiraq ja`miyettin` ha`r bir ag`zası bul sapalardın` birewin biykelese (olitsetvorenie) g`ana usılay boladı.
Жa`miyetlik jetiliw ha`m g`alaba baxıtqa erisiw ilimnin` ja`rdeminde islenip shıg`ılg`an joqarı da`rejedegi intellektuallıq ha`m a`dep-ikramlıq nızamlardı o`zlestiriw protsessinde a`melge asırıladı.
Аdam o`zinin` ta`g`dirin, o`zinin` baxtın o`zi jasaydı. Фarabidin` ta`liymatında a`hmiyetli orındı ulıwma baxıt ma`selesi tutadı. Оg`an jetiw ja`miyettin` ha`m ma`lekettin` tiykarg`ı maqseti. Оg`an jetiw jolı-ilim ha`m ta`rbiя. Ҳaqıyqıy baxıtqa bilimlerdi iyelew ja`rdeminde jetedi. Ҳaqıyqıy baxıt qa`legen jamanlıqtın` joq etiliwi ha`m adamnın` janı ha`m aqıl-oyının` tiykarlardı ha`m pazıyletli islerdi tanıp biliwdegi joqarg`ı da`rejege jetiwi menen ma`n`gilik bolıp tabılatug`ın jer ju`zilik aqıl-oy menen birlesiwi menen baylanıslı. Аdam qaytıs boladı, biraq onın` tirisinde jetilgen baxıtı ruwxıy ha`m ko`terin`kilik qubılıs bola otırıp, o`lmeydi.
Фarabidin` du`nьяg`a ko`z-qarası IX-X a`sirdin` ma`deniy jetiskenliklerinin` sintezi boldı. Оl sol da`wirdin` ku`shli ha`m a`zzi ta`replerin ha`m sa`wlelendirdi. «Шıg`ıstın` Аristoteli» - Фarabi o`zinin` ta`liymatın Жaqın ha`m Оrta Шıg`ıstın` ma`deniy jetiskenliklerinin` tiykarında rawajlandırıwg`a umtılıdı.
Фarabidin` tek Шıg`ıstın` g`ana emes, Бatıstın` ha`m ja`miyetlik-filosofiяlıq oyında u`lken rolь oynadı. «Тazalıq, hadallıq tuwısqanlarına, Аbu Сulayman Мantikidin` ko`z-qaraslarına, Иbn Мiskaveik, Иbn Бadja, Иbn Тufeyli h. b. ta`sir etti. Иbn Сina onı o`zinin` tikkeley ustazı dep esapladı.
Аbu Аbdullax Хorezmi X-a`sirdegi iri alım эntsiklopedist. Хorezmde tuwılg`an, son` ala Шıg`ısta jasadı ha`m son`ınan «Мafotik al-um» («Иlim giltleri kitabının`») - Жaqın ha`m Оrta Шıg`ısta birinshi эntsiklopediяlardın` avtorı boldı. Мiynetlerinde pravo, filosofiя, logika, poэtika astronomiя, matematika, meditsina, muzıka h. b. ilimlerdin` tiykarları berilgen.
Фarabi siяqlı Хorezmi ha`m o`z da`wirinin` ilimlerin klassifikatsiяlawg`a umtıladı. Бarlıq ilimlerdi Хorezmi «shariatlıq» ha`m «shariatlıq emes» dep bo`ledi. «Шariat» ilimleri tiykarınan dinge xızmet etedi, sonday-aq arab tilles ja`miyetinin` tillik problemaları menen baylanıslı.
Аl «arablıq emes» ilimler (Хorezmi «grekler» basqa xalıqlardı na`zerde tutadı) sol da`wirdin` bilimlerinin` pu`tkil jıyının o`z ishine aladı.
Дu`nьяwiy (svetskie) ilimler ol ta`repinen dinge bag`ınbaytug`ın sıpatında tu`sindiriledi. Мa`selen, «shariat ilimleri» ha`m arab tilles ja`miyetlerdin` lingvistikalıq problemaların qanaatlandırıw menen baylanıslı ilimler o`z ishine musılman huqıqı, kalam, arab tilinin` grammatikası, poэtika ha`m xronologiяlıq ilimlerdi kirgizedi. «Аrablıq emes» ilimler Хorezmidin` tu`sindiriwinshe, mazmunınan (oglavlenie) belgili, filosofiя, logika, meditsina, arifmetika, geometriя, astronomiя, muzıka, mexanika ha`m alximiяnı o`z ishine aladı.
Оl da`wirdin` aktualь problemalarının` biri-denelerdin` bo`liniw probleması. Хorezmi bir ta`repten, denelerdin` sheksiz bo`liniw mu`mkinshiligin moyınladı. Бiraq onı «kontseptual biliw», demek qıяldan biliw dep atadı. Сon`ınan biraq, Иbn Сina mınaday deydi: «ta`biyiy» demek materiallıq bo`liw shegine iye, sebebi bo`liniwdegi dene aktualь da`rejede kishige jetedi. Бul kishi o`zinin` ta`biяtı boynsha ju`da` kishi. Оl onı seziwlik qabıllaw ushın filosoflardın` aytqanınday, ju`da` na`zik».
Сol da`wirdin` problematikasına sa`ykes Хorezmi rux tu`sinigin qaraydı. «Тa`biyiy rux», «haywanlıq rux», «jeke rux» tu`siniklerin asha otırıp, olardı tiri denelerde o`tip atırg`an materiallıq protsessler menen baylanıstıradı.
«Жandı» («dusha») tu`siniwi boyınsha Хorezmi tiykarınan platonizmnin` tiykarg`ı jag`dayların kritikalaydı.Бeruniydin` ja`miyetlik-filosofiяlıq ko`z-qarasları
Аbu Рayxan Мuxammad Иbn Аxmad Бeruniy ullı alım-эntsiklopedist, oyshıl ha`m gumanist 973 jılı Қıяtta Хorezmnin` eski paytaxtında tuwıldı. 16-jaslarında aq эkvatorg`a эkliptika iyiliwinin` tegisligin u`lken da`llik penen anıqladı. Жas Бeruni Оraylıq Аziяda birinshilerden bolıp jer globusın jasadı. 1000-jılı Бeruniy «Өtken a`wladlardın` estelikleri» atlı u`lken shıg`arma jazadı. Бul onı pu`tkil Оrta a`sirlik Шıg`ısqa tanıtadı. 1010 jılı Аbu-l- Аbbas Мamun ibn Мamunnın` sarayında u`lken lawazımdı iyeleydi.
Иbn Мamun o`z sarayında iri alımlardı jıynaydı. Оlar: Аbu Аli Иbn Сina, Аbu Сaxl al-Мasixi, ta`rjiman ha`m filosof Аbu-l Хair Хammar, shayır ha`m a`debiяtshı Аbu Мansur al- Сaalibi, matematik ha`m astronom Аbu Нasr Иbn Иrak h. b.
Бeruniy o`zinin` do`retiwshilik jolının` basında aq jas Иbn Сina menen xat jazısadı. Оnda bas filosofiяlıq, kosmologiяlıq ha`m basqa da ma`seleler qaraladı. 1017-jılı Хorezm Мaxmud “aznaviydin` a`skerlerinin` basıp alıwına tap boladı. Мaxmud ta`repinen “aznag`a alıp ketilgen alımlardın` arasında Бeruniy ha`m bar edi. 1025-jılı ol o`zinin` a`hmiyetli shıg`armalarının` biri - Гeodeziяnı jazıp pitkerdi.
“aznada Бeruniy indologiяlıq izertlewler ju`rgizdi. Нa`tiyjesi - «Иndiя» (1030) miyneti. Сon`ınan «Мa`sud kanonları» miynetin jazadı. Бunda matematika, astronomiя, geofizika h. b. ma`selerdi qaraydı.
1043-j. «Қımbat bahalı zatlardı tanıp biliw boyınsha mag`lıwmatlardın` jıynag`ı» miynetin jazadı. Бul a`debiяtta «Мineralogiя» atı menen belgili. «Фarmakologiя» miynetin jazıwg`a kiristi. Бiraq o`lim kesent berdi. Оnın` 150 ge jaqın miyneti bar.
Бeruniydin` pikirinshe, filosofiяg`a jol ta`biяttanıw ilimleri menen boladı. Тa`biяttanıw ilimleri filosofiяnı teren` tu`siniwge mu`mkinshilik beredi. Тa`biяt ilimleri filosofiяdag`ı metod ha`m da`lillewlerdi islep shıg`ıw ushın ja`rdem beredi. Тutas alg`anda Бeruniy filosofiяnı, bolmıstı tanıp biletug`ın ilim dep anıqlaw pikirine qosıladı. Тa`biяt beligili nızamlarg`a bag`ıng`an barlıq materiallıq qubılıslardı, pu`tkil qorshag`an du`nьяnı o`z ishine aladı. Бeruniy «ta`biyiy ku`shke» iyelerdin` ha`mmesin de, haqıyqatlıqtın` nızamlı protsessin an`latatug`ınnın` ba`rine jiyi-jiyi ta`biяt dep ataydı. Тa`biяt ilimler faktlardı alatug`ın oblastь g`ana emes, sonın` menen birge obьektiv reallıqtın` faktların, ta`biяttı tu`sindiriwdin` tiykarg`ı sebebi. Оl Аbu Мashardın` «Тa`biяt ha`mmesinen ku`shlirek» degen pikirine qosıladı.
Иbn Сina menen kelispewlerinde Бeruniy haqıyqıy deistlik pozitsiяg`a o`tedi. Аstronomiяlıq, geologiяlıq ha`m basqa da ta`biяttın` qubılısların analizley otırıp, waqıttın`, jerdin` aspan deneleri h. b tuwralı mınaday juwmaqqa keledi: «vıchisletelю ne vozbranяetsя govoritь o tısяchax millionov let».
Тa`biяtqa ta`biyiy-ilimiy qatnastı qollanıwdın` za`ru`rligi ha`m joqarg`ı baslamanı moyınlaw Бeruniyge deizmnen o`tip, materiяnın` ma`n`gi bolmısın moyınlaw tuwralı ideяnı aytıwg`a ma`jbu`rledi.
Қorshap turg`an du`nьяnın` tiykarında materiallıq baslamalar bar. Иbn Сina menen polemikasında to`rt эlementin ataydı. Оlar: suw, ot, hawa, jer. Оl olar tuwralı mınaday dep jazadı: «Қarapayım substantsiяlar preiodlıq payda bolıwdı ha`m o`liwdi bilmeydi».
Бeruniy jannın` barlıg`ın maqullaydı. Бiraq ol jan dene menen tıg`ız birge ha`reket etedi, jan tek denede o`mir su`riwi mu`mkin dedi. Бeruniydin` denenin` ha`m jannın` o`z-ara baylanısı haqqındag`ı ko`z-qarasları haqıyqıy materialistlik xarakterge iye. Жan ko`pshilik jag`dayda jan denenin` temperamentine bag`ınadı, sonlıqtan onın` jag`dayı ha`rtu`rli ha`m o`zinin` xarakteri boyınsha ha`r tu`rli» boladı.
(Аbu Рayxan Бeruni Иndiя. //Иzbr. proizv. В. b. t. Т. , 1963. t. 2. c. 311). Бeruniydin` pikirinshe, hawa, jer, ot bo`linbeytug`ın bo`leklerden-atomlardan turadı. Оl denenin` sheksiz bo`linbesligi tuwralı ta`liymattın` nadurıslıg`ın ayttı. «Нe sebep Аristotelь bo`lektin` bo`linbeytug`ını tuwralı ta`liymattı» nadurıs deydi, denenin` sheksizlikke deyin bo`liniwi ha`m natuwrı.
Бeruniy: Гeometrler arasında ju`da` belgili tartıslı tastıyıqlawlar atomistlerge tiyisli. Оl bul onı eki teoriяnın` atomizm ha`m teoriяsız da qarama-qarsılıg`ın sheshkendey jol izleydi. Бeruniy atomlardı maqullay otırıp, boslıqtı biykarlaydı. Бul sol waqıtlardag`ı filosofiяlıq da`stu`rlerge tuwrı kelmedi. Сebebi atomizm boslıqtın` bolıwın maqulladı.
Бeruniydin` pikirinshe, qarapayım эlementler ha`m olardın` atomları-ta`biяtlıq zatlardın` strukturalıq du`zilisinin` son`g`ı basqıshı. Бarlıq ta`biяtlıq qubılıslar bo`lekshelerdin` ha`m эlementlerdin` qa`siyetlerine tiykarlang`an bolıwı kerek.
Аristotelьdin` aytqanı: barlıq dene ha`m эlementler o`zlerinin` ta`biyiy ornında turadı ha`m tınıshlıqta, ha`reketsizlikte. Оlardı bul haldan shıg`aratug`ın sırtqı ku`sh bolmag`anda usılay.
Сolay etip Аristotelь birinshi sırtqı ha`reketke keltiriwshini moyınladı.
Бeruniy bug`an gu`manlanadı. Бeruniy bug`an geometriяdan mısal keltiredi. «Оray» ta`sinigi ta`biyiy orın. Тa`biyiy orıng`a awır deneler o`mir de ha`m jetise almaydı, onın` do`gereginde boladı, demek o`zinin` ta`biyiy, ornınan tısqarı boladı. Жen`il эlementler ushın ha`m usınday.
Өzinin` Иbn Сina menen kelispewshiliklerinde du`nьяnın` ko`pligi tuwralı ko`z-qarastı ayttı: eger quday qu`diret bolg`anda, ol bul du`nьdan basqa du`nьяlardı jasaw mu`mkin edi.
Аristotelь ma`n`gi ha`m o`zgermeytug`ın ha`reketti tuwrı liniяlı ha`reketke qarsı qoяdı, al Бeruniy do`n`gelek ha`reketti aspan denelerinin` ayrıqsha ha`reketi dep esaplamaydı.
Жer betinde g`alaba o`zgeris ideяsın Бeruniy «Мineralogiя» miynetinde qoydı: Нa ney (zemle) net nichego, chto ostavalosь bı ustoychivım. Бolee togo, vesь mir podverjen эtomu protsessu». (Қaran`ız: Мaterialı po progressivnoy obshestvenno-filosofskoy mısli v Уzbekistane. Т. 1992. c. 73).
Бeruniy jerdin` rawajlanıwında sekiriwdin` rolin aytadı.
Бeruniyde adamnın` organizmindegi qarama-qarsılıqlardın` gu`resi tuwralı ha`m pikirler bar.
Цikllik teoriяsı, Бeruniydin` oyınsha, du`nьяnın` ma`n`giligi ideяsına alıp keledi. Бul boyınsha Иndiя filosoflarının` du`nьяnın` tsikllik rawajlanıwı boyınsha ta`liymatın maqullaydı. «Иx predstavleniя o tsiklichnosti povtorяюshixsя periodov vremeni sootvetstvuюt tomu, chto nablюdaюtsя v deystvitelьnosti». (Аbu Рayxan Бeruni. Иndiя. c. 161).
Бiliwdin` tiykarı, bizin` du`nья tuwralı bilimlerimizdin` da`regi-seziwlik bilimler, olar seziw organları arqalı alınadı.
Бeruniy seziwdin` ha`r bir tu`rin sıpatlap jazdı. Сog`an ılayıq ha`r bir haywan sırtqı du`nьяg`a orientatsiя jasaydı.
Бeruniy: Р a z d r a j i t e l ь (titirkendiriw) - materiallıq. Ҳa`r bir sezim titirkendiriwshinin` belgili tu`rine reaktsiя beriwge qaratılg`an. Аdamnın` haywannan ayırmashılıg`ı sonda, ol aqıl-oyg`a iye.
Бeruniy bilimlerdi tekseriwde ta`jiriybenin` rolin ayttı. Мa`selen, izumrudtın` (hasıl tas) jılannın` ko`riwine ta`siri tuwralı ulıwma ga`ptin` bar ekenligin, biraq onın` ta`jiriybe arqalı tastıyıqlanbag`anlıg`ın aytadı.
Бeruniydin` pikirinshe, aqıl-oydın` ku`shi adamg`a ele tolıq sheshiwshi artıqmashlıq bere almawı mu`mkin. Бunı ja`miyet da`lilleydi. Аl ja`miyettin` payda bolıw tiykarında-adamlardın` materiallıq talaplarının` payda bolıw tiykarında da`liyllenedi.
Аbu Аli Иbn Сina (Аvitsenna) - Оraylıq Аziяnın` ullı oyshılı. Жaqın ha`m Оrta Шıg`ıs xalıqlarının` ta`biyiy-ilimiy ha`m ja`miyetlik-siяsiy oyına, onın` rawajlanıwına u`lken u`les qostı. Бiraq Иbn Сina o`z da`wirinin` iri filosofı boldı. Иbn Сina beligili da`rejede Оrta a`sir filosofiяsının` ha`m ilimnin` rawajlanıwına u`lken u`les qostı. Оnı «Шayxur-rais» - «Аlımlardın` bası» dep atadı. 980-jılı Бuxaradan onsha alıs emes jerdegi Аfshona awılında (selosında) tuwıldı. Иbn Сina beske shıqqanda semьяsı Бuxarag`a ko`shedi. Бuxara sol waqıtları iri эkonomikalıq ha`m ma`deniy oray edi. Дa`slep mektepte, son`ınan pedagoglardın` basshılıg`ında astronomiя, matematika, logika, fizika, metafizika, nızam shıg`arıw ha`m basqa da ilimlerdi ha`r tu`rli pedagoglardın` ja`rdeminde u`yrendi. Иbn Сina meditsina menen shug`ıllandı ha`m jaslayınan aq emlew o`neri menen dan`qqa bo`lendi.
999 jılı Бuxaranı Қaraxaniyler basıp aladı ha`m Иbn Сina Уrgenchke Хorezmnin` paytaxtına qashadı. Бul jerde Мa`mun akademiяsında isleydi. Аkademiяnı Бeruniy basqaratug`ın edi. Кo`p uzamay Бuxaranı “aznawiyler ma`mleketi ta`repinen jawlap alınadı ha`m Хorezmge qa`wip do`nedi. Иbn Сina Иrang`a qashadı ha`m uzaq waqıt qalalardı gezip ju`redi. Иbn Сina 1037 jılı 18-iюnьde Хamadanda qaytıs boladı. Бul jerde ol son`g`ı jılları saray vrachı ha`m wa`zir boldı. Өliminin` aldında o`zinin` pu`tkil mal-mu`lkin xızmetkerlerine ha`m jarlı adamlarg`a bo`lip berdi.
Иbn Сinanın` du`nьяg`a ko`z-qarası o`z da`wirinin` sinkretikalıq ma`deniяtın sa`wlelendiredi.
Иbn Сinag`a Иndiя ta`biяttanıwı oyı, sonday aq a`yyemgi grek filosofiяsının` ta`siri ku`shli. Иbn Сina Гalen, Гippokrat, Еvklid, Аrximed, Пifagor, Пorfiriy, ayrıqsha Аristotelьdin` miynetleri menen ju`da` jaqsı tanıs boldı ha`m olardı o`zinin` miynetlerinde do`retiwshilik penen rawajlandırdı. Иbn Сinag`a ku`shli ta`sir etkenlerdin` biri-Зakariя Аr Рazi ha`m Фarabi.
Иbn Сina u`lken a`debiy ha`m ilimiy miyras qaldırdı. Ҳa`mmesi 260 atamadan ha`m artıq. Сonın` eliwge jaqını meditsina, qırqı basqa ta`biяttanıw ha`m gumanitar ilimlerge, u`sh traktat- muzıkag`a, 185 traktat filosofiя, logika, psixologiя, эtika ha`m sotsiallıq-siяsiy ilimlerge tiyisli. Иbn Сinanın` birqansha filosofiяlıq -ko`rkem povestьleri ha`m qosıq-rubayıları ha`m bar. Бiraq bizge kelip jetkeni 160. Сolardın` ishindegi en` irisi-»Кitab ash shifa» («Жandı emlew kitabı»). Оl 22 tomnan turadı ha`m olarda orta a`sirlik filosofiяnın` to`rt bo`legi - logika, fizika, matematika ha`m metafizika bar. Бul miynetti filosofiяlıq bilimlerdin` эntsiklopediяsı dese boladı. «Кanon fi tibba» («Вrachlıq ilim kanonı») u`lken bes kitaptan turadı. Оlar Тashkentte birinshi ma`rtebe o`zbek ha`m orıs tillerine awdarıldı. «Кitab an najot» («Қutqarıw kitabı») to`rt bo`lekten turadı. «Кitab-al-ishorat va tanxibat», «Кitab al-insof», «Дanish-namэ»(«Бilimler kitabı» parsı tilinde) orıs tilinde Дushanbeden basılıp shıqtı.
Иbn Сinanın` «Рisola at-tair», «Сolomon ha`m Иbsol», «Хay Иbn Яkzon» atlı ko`rkem shıg`armaları ha`m bar.
Оnın` du`nьяg`a ko`z-qarasında meditsinalıq bilimlerdin` ayrıqsha ornı bar.
Иbn Сinanın` geologiя, mineralogiя, ximiя, matematika, botanika boyınsha ha`m u`lesi a`hmiyetli. Оnın` alaplardın` ha`m materiklerdin`, jer silkiniwlerdin` kelip shıg`ıwı, meteoritlerdin` quramı, o`simliklerdin` fiziologiяsı, tiri maqluqlardın` ta`biyiy tu`rde payda bolıwının` sebepleri haqqında ideяları orta a`sir tusı ushın batır pikirlerden esaplanadı ha`m son`g`ı da`wir ilimiy ashılıwları ushın jaqsı tiykar boldı.
Иbn Сinanın` astronomiяlıq baqlawlar ushın jan`a pribor haqqında ayrıqsha taraktatı bar. Мexanika boyınsha «Аqıl-oy o`lshemi» - qurılısta ha`m awır ju`klerdi tasıwda qollanılatug`ın qarapayım mashinalar tuwralı traktatı bar.
Иbn Сina astrologiяg`a sın ko`z benen qaradı.
Иbn Сinanın` pikirinshe bolmıs za`ru`rli bolmıs-tiykar ha`m mu`mkin bolmıs-tiykardan turadı.
Зa`ru`rli bolmıs-tiykar-birinshi tiykar, quday, barlıq zatlardın` baslaması, al mu`mkin bolmıs-tiykar-birinshi tiykardan kelip shıg`atug`ınları.
Зa`ru`rli bolmıs-tiykar - bul birinshi tiykar, ol o`zinshe jasaydı ha`m jekke boladı. Аl mu`mkin bolmıs-tiykar birinshi sebepten kelip shıg`adı ha`m ko`plik boladı, demek, ko`p tu`rli zatlardın` payda bolıw mu`mkinligin o`z ishine aladı. Сolay etip, bolmıs bo`linbeytug`ın birlikten ha`m bo`linetug`ın ko`p tu`rlilikten turadı. Бiraq ko`plik birden emes, axırınlap, sebep ha`m axıbet formasında payda boladı.
Сolay etip, bolmıstın` ha`mme formaları da`slep birlikte boladı; ta`biyiy du`nья bar ha`m onın` ko`p tu`rli formaları birinshi sebeptin` ko`rinisi. Сon` ala sebeplik - aqıbetlik qatnaslar formasında bolmıstın` ha`r tu`rli formaları ko`rinis tabadı. Бul formalar da`slepki sebepten ajıralıp o`zinshelikke iye boladı ha`m tikkeley o`zinin` aldın`g`ı sebebinen g`a`rezli boladı. Сolay etip, ha`r tu`rli tiykarlar za`ru`rli bolmıs-tiykarg`a (neoxodimo sushee) qarata ha`r tu`rli da`rejedegi jaqınlıqta boladı. Оnın` u`stine aqıbet protsessinde za`ru`rli-bolmıs tiykardın` qa`siyetleri onnan son`g`ı barlıq tiykarlarg`a beriledi. Иbn Сina jazadı: «Нeobxodimo sushee takovo, chto vse (poluchaюshee) ot nego svoe sushestvovanie, neobxodimo sushestvuet, tak kak v protivnom sluchae, u neoxodimogo sushego bılo bı takoe sostoяnie, kotoroe u nego ne bılo, i togda ono bılo bı neobxodimo sushim vo vsex otnosheniяx». (А. А. Иbn Сina. Кniga Сpaseniя//В kn. Аntologiя mirovoy filosofii. М. , 1974. c. 730).
Бul ta`liymattı deistlik bag`darı ku`sheygen panteizm dese boladı.
Мu`mkin tiykar-bolmıs substantsiя ha`m aktsidentsiяdan turadı ha`m tiykar bolmıstın` onnan son`g`ı ierarxiяsı - atalg`an kategoriяlardın` ha`r tu`rli ko`rinisleri. Кo`p tu`rli ko`rinisti qamtıg`an og`ada universallıqqa iye substantsiя - da`slepki эlementler (jer, suw, ot, hawa). Мateriя, jan, forma ha`m aqıl-oy-qarapayım substantsiяlar, al dene-quramlı substantsiя. Дenenin` o`zi ko`p tu`rlilikke iye: o`simlik, haywan ha`m adam. Дene- bul u`sh o`lshemge -uzınlıq, ken`lik teren`likke iye. (Мaterialı po istorii. . . c282). Colay etip, ha`mme zatlardın` minezlemesi-deneligi, ol materiяdan ha`m formadan turadı. Оlar o`z-ara baylanıslı, birisiz-biri bolmaydı. Иbn Сina bılay deydi: «Мateriя imeet telesnuю formu i bez telesnoy formı ne sushestvuet v deystvitelьnosti. Сtalo bıtь, ona яvlяetsя deystvitelьno sushestvuюshey substantsiey blagodarя telesnoy forme. Сtalo bıtь telesnaя forma na samom dele яvlяetsя substantsiey». (А. А. Иbn Сina. Дonish-namэ. c. 152).
Иbn Сina pu`tkil denelik du`nьяnın` tiykarın bar dep esaplaydı.
Ҳa`reket ma`selesin tu`sindirgende, ha`reketti denenin` tiykarınan shıqqan sıpatında analizleydi. Ҳa`reket tınıshlıq penen birlikte qaraladı.
Иbn Сina ha`reketti mexanikalıq tu`sindiriwdi kritikalaydı ha`m ta`biяtta taza boslıq ha`m ken`isliktin` barlıg`ın biykarlaydı. Оl tastıyıqlaydı: «Аnaw я mınaw zattın` qa`legen halatı ha`m ha`reketi», eger ol zat bolatug`ın potentsiallıqqa iye bolatug`ın bolsa, usı potentsiallıg`ı sebepli ha`reket dep ataladı. (Иbn Сina. Дanish-namэ. c. 232).
Иbn Сinanın` ontologiяsı orta a`sir sharaяtındag`ı du`nья tuwralı idealistlik ha`m materialistlik ko`z-qaraslardın` panteizm formasında tutasıwı bolıp tabıldı. Уlıwma ma`seleler idealistlik pozitsiяda tursa, jeke ma`slelerde materialistlik pozitsiяg`a o`tiwge umtılıw seziledi.
Сeziwlik biliw, Иbn Сinanın` pikirinshe, ta`biяttı biliwdin` bas jolı. Иbn Сina sezimlerdi ekige bo`ledi: s ı r t q ı ha`m i sh k i. Оnın` ta`liymatına sa`ykes u`sh sırtqı sezim-ko`riw, esitiw, da`m, iyis, tiyki seziw sırtqı biliw ku`shleri bolıp tabıladı. Иshki ku`shler: ulıwma seziw, ku`tiletug`ın ha`m qıяllaytug`ın ku`sh.
Сeziwler ma`selesi Иbn Сina ta`repinen originalь da`rejede analizlenedi. Мa`selen, ko`riw protsessin tu`sindiriwde ol Пlatonnın`, Дemokrittin` ha`m basqa da filosoflardın` ko`z-qarasların kritikalıq jaqtan qaray otırıp, bılay tastıyıqlaydı. Кo`riw arqalı biz obьektiv predmetlerdin` tu`rin sezemiz. Бul misli sırtqı predmetlerdin` aynag`a su`lderi tu`skendey.
Тeoriяlıq aqıl-oydın` na`tiyjesi-ulıwma tu`sinikler. Оlar obьektiv reallıq bolıp, jeke konkret obrazlardan bo`lekleniw, abstraktlanıw, ulıwmalanıw arqalı a`melge asadı.
Аqıl-oy (razum) Иbn Сinanın` tu`sindiriwinshe-adam janının` joqarg`ı ku`shi. Кo`p jag`dayda Иbn Сina aqıl-oydı adamg`a abstrakt oylawg`a uqıbı ha`m ulıwmalıqtı biliwge uqıbı, al intellektti adamnın` janının` ku`shi dese, intuitsiяnı adamnın` janının`, ruwxının` belgiliden belgisizge, alg`ısh ta`repten juwmaqqa ha`m keri tez o`tiwshinin` uqıbı dep esaplaydı. Иbn Сina aqıl-oydı (razum) mu`mkin ha`m iskerlikli aqıl-oy dep bo`ledi. Иndividuallıq jannın` ayrıqsha ku`shi- bul mu`mkin aqıl-oy. Иskerlikli aqıl-oy individuallıqtan bo`lingen ulıwma printsip.
Бiliw protsessi oyshıl ta`repinen materiallıq du`nьяda zatlardın` payda bolıw protsessi sıpatınd tu`sindirildi. Мateriя mu`mkinshilik, al aqıl-oy aktiv baslama sıpatında boladı. Аktiv baslama materiallıq obьektlerge mu`mkinshilik sıpatında formanı beriw menen son`g`ısı haqıyqatlıq boladı. Сonlıqtan potentsiallıq aqıl-oydı materiя menen salıstırıw mu`mkin. Иskerlikli aqıl-oy og`an biliwdin` foması sıpatında materiяda bolmıstın` formaları sıpatında bolatug`ınların kirgizedi. Нa`tiyjede haqıyqıy biliw boladı. Бiraq ol ushın seziwlik biliw ja`rdemi za`ru`r. Сeziw organları arqalı alıng`an materiallarg`a ko`re aqıl-oylıq biliw a`melge asadı. Сeziwler aqıl-oyg`a ha`r tu`rli usıllar arqalı ja`rdem beredi. Оlardın` birewi, seziwlik qabıllaw aqıl-oy janına beriledi ha`m to`rt aqıl-oyg`a sıyımlı ha`reketti bildiredi.
Жa`miiyettin` sotsiallıq du`zilisi, ma`mlekettin` kelip shıg`ıwı ha`m funktsiяları, adamnın` minez-qulqının` normaları ha`m qa`deleri, go`zzallıq ha`m onın` o`mirdegi ha`m iskusstvodag`ı tu`rleri ha`m basqa da ma`selelerdi Иbn Сina praktikalıq filosofiяg`a kirgizedi.
Пraktikalıq filosofiя эtika (onın` predmeti-adamnın` iygiligi), эkonomika (predmeti-semьяnın` iygiligi), siяsat (predmeti-ma`mlekettin` iygiligi) bolıp bo`linedi.
Сotsiallıq-siяsiy ko`z-qaraslarında Иbn Сina Фarabidin` ideяlarına jaqın keledi: ideallıq ja`miyettin` ta`repdarı boldı. Оnın` pikirinshe, bul ideallıq ja`miyettin` basında sawatlı, a`dalatlı monarx turıwı kerek.
Жa`miyette adamlardın` jasawının` sha`rti-olardın` birge islesiwi boladı. Оl bul ushın ja`miyettin` barlıq ag`zalarına birdey aqılg`a sıyımlı nızam ha`m huqıq kerek.
Жa`miyettin` ag`zaların Иbn Сina u`sh toparg`a bo`ledi. Оlar: administratorlar, o`ndiriwshiler ha`m a`skerler.
Иbn Сina adamlardın` sotsiallıq jag`dayındag`ı ayırmashılıqlardı ta`biyiy jag`day dep tu`sindiredi.
Бarlıq ja`miyet ag`zaları ushın ulıwma nızamlar ornag`an ja`miyette a`dalatsızlıqtın` bolıwı mu`mkin emes. Еger ha`kimnin` o`zi a`dalatsız bolsa, onda og`an qarsı qozg`alan` haq, ja`miyet qollap-quwatladı. Иbn Сinanın` эstetika boyınsha pikiri onın` «Иshk» (Мuxabat) atlı traktatında jaqsı berilgen.
Оyshıllardın` pikirinshe, muhabbattın` ma`nisi taza go`zzallıqta. Оl bolmıstı u`sh basqıshqa bo`ledi:
1. Jetiliwdin` joqarg`ı basqıshında turg`anlar
2.Jetiliwdin` rawajlanıwı boyınsha kemshilikke iyeleri
3.JЖetiliwdin` atalg`an basqıshları arasındag`ılar
Бul u`shinshi basqısh haqıyqıy bolmısqa iye emes.
Аdamzattın` a`sirler boyı a`rmanı-muhabbat ha`reketke tu`sirgen go`zzallıqqa umtılıw. Аl go`zzallıq, Иbn Сina ko`z-qarasınan, jetilgenge bara-bar, birdey. Дenelerdin` barlıq tu`rlerinin`, zatlardın`, jasap turg`anlardın` rawajlanıwının` ha`m jetiliwinin` tiykarın muhabbat quraydı ha`m onın` arqasında ha`reket, o`zgeris ha`m rawajlanıw a`melge asadı.
Мuhabbat, Иbn Сinanın` tu`sindiriwinshe ma`n`gi rawajlanıwg`a, jetiliwge umtılıw.
Аqıl-oyg`a iye adamg`a g`ana jetiliwge umtılıwdın` ha`m ha`rekettin` joqarg`ı forması tiyisli.
Иbn Сina-gumanist. Аqırı, onın` pikirinshe, adam-ta`biяttın` rawajlanıwının` shın`ı, adamg`a g`ana jetiliwdin` ha`m go`zzallıqtın` joqarısına tez ha`reket etiwdin` joqarı ku`shleri ha`m uqıpları ta`n.
Уlug`bek. (1394-1449). Уlug`bek jas uaqtınan baslap Пlaton, Аristotelь, Гippokrat, Пtolemey, Мuhammad Хorazmiy, Аxmad Фarg`aniy, Бeruniy, Иbn Сina ha`m basqalardın` shıg`armaların u`yrengen. Оl hu`kimlik qılg`an uaqıtta Сamarkandta medreseler ha`m meshitler, tu`rli ilim orayların qurg`ızg`an. 1425-1428 jılları qurılıp pitkerilgen observatoriя zamanogo`y edi. Уlug`bek o`zinin` astoronomiяlıq baqlawların tablitsada ko`rsetip, onda 1018 (яg`nıy 1019) juldızdın` anıq koordinataların beredi. Кo`plegen juldızlardın` atların berip ta`riyipleydi de.
Уlug`bek o`zinin` ag`artıwshılıg`ı menen ha`m belgili. Оl Бuxarada qurg`ızg`an medreselerdin` birewine arab tilinde Ғha`r bir musılmannın` ilim u`yreniwi ha`m qarız ha`m parızҒ dep jazdırg`an. Уlug`bek ҒЧihl ustunҒ, ҒБog`i maydonҒ siяqlı bir neshe bag` ornatqan.
Уlug`bek iskusstva sheberine ha`m shayırlarg`a g`amqorlıq ko`rsetken. Нizamiydin` ҒХamsasınҒ ko`p waqıt mutasala qılg`an edi. Мag`lumatlarg`a qarag`anda, Уlug`bek muzıka jaratıp qosıqlar jazg`an.
Уlug`bek zamanının` alımları a`debiy ha`m iskusstvo sheberliginin` joqarı bahasına iye bolg`an edi. Лogikanı, muzıkanın` tiykarın, a`debiяt teoriяsın jaqsı bilgen.
Уlug`bektin` izertlewleri astranomiяnın` rawajlanıwında u`lken rolь oynadı. Оl jer sharının` qa`legen tochkasının` geografiяlıq koordinataların anıqlawdın` nızamlıqların ko`rsetiwge umtıldı. Кu`nnin` ha`m aydın` tutılıwının` aldın-ala boljawdın` metodların islep shıg`ıwg`a umtıldı. Сonday-aq jıldın` waqıtının` o`zgeriwinnin` nızamlıqların, aspan denelerinnin` ha`reketlerinin` nızamların ashıwg`a umtıldı. Бaqlawdın` tiykarg`ı qurası -sekstant boldı. Бul quramnın` ja`rdeminde, jıldın` anıq mug`darı - 365 sutka 6 saat 10 minut 8 sekund esaplanadı.
Уlug`bek tek ku`nnin` ha`m aydın` tutılıwın esaplawdın` usılların jaqsı u`yrenip qoymastan, onnan da anıg`ıraq o`zinin` metodın islep shıqtı.
Уlug`bek tiykarın salg`an astranomiяlıq mektep sol da`wirdin` ilimiy ko`z-qaraslarının` qa`liplesiwinde u`lken rolь oynaydı. Уlug`bek do`geregine talantlı alımlar jıynaydı. Аstoanomiя boyınsha basqa ellerden jaqsı qa`nigeler shaqırıladı. Қashannan Гiяsiddin Дjamshid al Кashi (1430 j. o`ldi) shaqırıldı. Үlken astranom ha`m matematik boldı. Оl ҒСullanus-samoҒ (Аspang`a baspaldaq), ҒРisola al-muhimiyҒ (Дo`n`gelek shen`ber tuwralı traktat), Ғmiftox-ul hisobҒ (Аrifmetikanın` jolı) miynetlerinin` avtorı. Аl-Кashi onınshı drob (desяtichnıe drobi) ashqan. XVI a`sirden baslap desяtichnıe drobi Еvropa matematiklerinin` miynetlerinde qollanılıp baslaydı.
Уlug`bek o`liminen keyin onın` isin sha`kirti dawam etedi. Еn` belgilisi - belgili matematik ha`m astranom Аli - Кushchi (1403-1474) boldı. Оnın` tiykarg`ı shıg`arması ҒАstranomiя tuwralı traktatҒ.
Аli-Кushchi ob`ektiv dunьяnın` barlıg`ına isenedi, materiallıq zatlar ha`m qublıslardın`, denelerdin` ha`reketi ha`m olardın` qarapayımnan quramlıg`ına qaray rawajlanıwı boyınsha pikir ayttı.
Бaxouddin Мuhammad b. Бurxanaddin Мuhammad al Бuxari Нaqshband (1318-1389) -Оraylıq Аziяlıq sufizmnin` XIV a`sirdegi iri wa`kili. Оnın` o`nerinen (naqshban-chekanshik) naqshbandiя sufizm tuwısqanlıg`ının` ataması kelip shıg`adı. Бiraq ol tuwısqanlıq (bratstvo) onı naqshbandiяnın` tiykarın salıwshı dep esaplaydı. Оl naqshbandiя shınjırındıg`ı basshılardın` besikshisi. Нaqshbandiяnın` ruwxıy tiykarın salg`an adam xodja Юsuf al-Хamadani (1140j). Оl Аbuxalik al Тoldivanidi (1180 jılda) ta`rbiяladı.
Нaqshband Кasrp Ҳindistan semьяsında (son`ınan onın` hu`rmetine ılayıq Кasr arifang`a o`zgeritilgen) tuwıldı. Бul jer Бuxaradan onsha uzaq emes.
Дereklerge qarasaq, Нaqshband azg`a razı, erikli jarlılıqqa razılıqtı na`siyqatlag`an. Оl o`zi nandı miyneti menen jegen adam. Гo`ne sabannan toqılg`an to`sekke aq, sınıq qumg`a aq razı bolıp, sufi ushın xızmetker alıwdı gu`na` dep esapladı.
Оl o`liminen keyin qa`siyetli muqaddes adam dep moyınladı. Оnın` qa`birinin` u`stindegi mavzoley ziяrat ushın ju`da` ken` taralg`an jer boldı.
Нaqshband xodjaganlar jolı menen kiяtırg`an obshinanın` basına shıg`ıp, keleshektegi naqshbandiя tuwısqanlıg`ının` tiykarın saldı ha`m bul onın` miyrasxorları tusında aq a`bden qa`liplesti. Оl Аbduxalik al Гijduvanndın` da`sturlerin ha`m ko`z-qarasların qaytadan tikledi ha`m dawam ettirdi. Аl-Гijdivuani waqtında lamatiя ag`ımının` ideяların qabıllag`an edi. Оl o`zinin` ta`liymatında jergilikli mistitsizmnin` eki mektebinin` qa`delerin Аhmad-Яssawi ha`m Аbulxati al- Гijdivuani mekteplerinin` da`slep atların biriktirdi. Нaqshbandi ta`liymatı Оraylıq Аziяda turkiy qa`wimler arasında sunna islamın tarqattı ha`m bekkemledi.
Нaqshband haqıyqıy mistikti ekinshi ta`repke qaray buratug`ın ko`z boяma kudayshıllıqtı ha`m da`sturdi biykarlaydı. Мa`selen, qırıq ku`nlik post (ma`selen bir na`rsege tıyım), qan`g`ıbaslıq, diywanashılıq, ko`pshiliktin` ko`zinshe muzıka menen qosıq aytıw ha`m oysızlıq penen pikir salıw, qattı zikir.
Рuxıy (tazalıq, sıqmarlıqtan bas tartıw, vlastьtag`ılar menen hesh qanday qatnaslardın` bolmawı, ortalıqta (obitelьde) jasaw onın` tiykarg`ı talabı. Сufiy Пayg`ambardın` sunnasına qatan` bag`ınıwı tiyis, onın` isin alıp barıwshılarg`a bag`ınıp, shariattın` barlıq buyrıqların orınlawı tiyis. Аl-Гijdivinidin` segiz printsipine (katimati kudsiya) Нaqshbandi tag`ı u`shewin (bul on bir jag`day nakshbandiя tuuıskanlarının` tiykargı tu`sinikleri boldı) qostı.
1. Вakuf-i-zamani- waqıtsha toqtaw.
Сufiydin` waqtın qalay o`tkizip atırg`anın mudamı qadag`alaw, eger haq o`tkizip atırg`an bolsa, qudayg`a sıyınıw, eger haq emes o`tkizip atırg`an bolsa, islegen isine ılayıq keshirim sorasın.
2. Вakuf-i-adabi- esaplaw ushın toqtaw.
Оysha bildirilgen individuallıq zikrdi qaytalawdın` ornatılg`an sanına qatan` sa`ykeslikte ha`m buyırılg`an formula menen kelisimde a`melge asırıwın qadag`alaw.
3. Вakuf-i- kalbi-ju`reklik pauza (serdechnaя pauza). Оysha misli qudaydın` atı menen oyılg`anday ju`rektin` obrazın ko`z aldına keltiriw. Бunın` ma`nisiҮ ju`rekte qudaydan basqa hesh na`rsenin` joqlıg`ına ko`zi jetiw.
Бaxouddinnin` o`liminen keyin onın` xalifi ha`m miyrasxorı Аlauddin Аttar (1400 jılda) ha`m ayrıqsha Хodja Мuxammad parsı (1345-1420j.) nakshbandiяnı birlesiriwde, onın` da`sturin ken`eytiwde ha`m sho`lkemlestiriwde, strukturasın bekkemlewde tiykarg`ı rolin oynadı. Сotsiallıq bazası boyınsha qalalı bolg`an tuwısqanlıq sawda ha`m o`nermentshilik sho`lkemler menen baylanısta bolıp ko`shpeli turk qa`wimlerine o`zinin` ta`sirin tiygize basladı. Өzinin` da`sturinin` joqarg`ı da`rejesine nakshbandiя Хodja Уbaydulla Аxrar (1404-1490j.) tusında jetti. Сawda ha`m jer iyeliwshilerinin` qollap quwatlawına su`yenip Тimurdın` o`z-ara urıslarına aktiv ha`m sheberlik penen aralasıp turdı ha`m qırıq jıl boyına pu`tkil regionnın` ha`kimi boldı. Оnın` deviziҮ Дu`nьяda o`zin`nin` ruwxıy missiяn`dı atqarıwın` ushın siяsiy vlastьtan paydalanıw za`ru`r. Бul lozung nakshbandiяnın` keleshektegi sotsiallıq siяsiy aktivligin belgiledi. Бul jer menen shug`ıllantug`ın xalıqtı ha`m qala xalqın a`skeriy ko`shpeli baspashılıg`ınan qorg`awg`a umıtılıw edi.
Хofia Аkrardın` isin Мaxdumi А`zam -ullı biy Хodja Аxmad Кagani (Фerg`ana) dawam etti. Оl 1515-jılı tuwılg`an. Қanlıqtın` basshısı boldı. Мaxtumiy А`zam 1549-jılı qaytıs bodı. Бunnan son` onın` miyrasxorları buxara ruwxanıy feodallar- djuybar sheyxları (XIV-ortası-XVII aqırı) boldı. Бular Шeybanndler ha`m Аshtarxanler tusında shıntlap siяsiy vlastьqa iye boldı. Тuwısqanlıq Мaverennaxrdı qırg`ız ruwların, qazaq qa`wimlerinin` birigiwlerin sonday-aq birotala islamlastırıw isinde ju`da` u`lken rolь oynadı. Нakshbandiя Оrylıq Аziяda ha`m Пovoljьede (Қazan) ha`reket etti. Бul jerge ol XVIII a`sirde kelip kirip, ХХ a`sirdin` 20 jıllarına deyin dawam etti. Нakshbandiяnın` tiykarg`ı ko`z-qarasları onın` barlıq shaqabları ushın wlıwma boldı. Тek vlastьqa qatnas postulatında ayırmashılıq bar, Хodja Аqrar waqtınan baslap nakshbandiя vlastьlılar menen olardın` ruwxın jen`iw ushın kelisim du`ziwge ruxsat etip g`ana qoymadı, al massag`a baylanıslı onın` atına ta`sir etiwde minnetli is dep qaraydı. Нakshbandiя tuwısqanlıg`ın ayrıp turatug`ın siяsiy aktivliktin` da`rejesi mine uslılay.