Филологические науки: состояние, перспективы, новые

Г.М. Марсова, 
магистрант 3 г/о филол. ф-та БашГУ, г. Уфа, Россия
Научный руководитель: С.С. Исакова,
докт. филол. наук, проф. АРГУ им. К. Жубанова,
г. Актобе, Казахстан
 
ЛИНГВОКУЛЬТОРОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ 
ФИТОНИМОВ В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ 
 
На основании анализа словарных дефиниций толковых 
словарей казахского языка можно выделить основные когнитивные 
признаки концептов. С этой целью из толкового словаря названий 
растений [3] методом сплошной выборки, по алфавиту, нами были 
выявлены следующие фитонимы: 
1. Алабұта – алабұталар тұқымдасына жататын бір жылдық 
өсімдіктер туысы. Ол көбіне өзен-көл жағаларында, сор,сортаң, 
жерлерде өседі. Қазақстанда 20 түрі бар. Алабұтаның биіктігі 5 – 
300 см-дей. Гүлі қос жынысты, шашақты гүлшоғырынатопталған. 
Алабұтаның ең жиі кездесетін түрлері кәдімгі Алабұта және иісті 
Алабұта . Кәдімгі Алабұтаның биіктігі 10 – 300 см-дей. Тік 
бұтақты сабағына ақтүкті жапырақтары кезек орналасады. Гүлі 
қосжынысты, ақшыл сары түсті келеді. Маусым – тамыз
дагүлдейді, қыркүйекте жеміс береді. Тұқымында көптеген 
пайдалы заттар бар. Халық медицинасында пайдаланады. 
Тұқымын кебекпен араластырып, малға береді. Иісті Алабұта сары 
жасыл түсті, хош иісті, биіктігі 15 – 60 см-дей. Ұзынша келген 

---

173 
жапырағы сабаққа кезек орналасады. Ұсақ гүлдері шашақты 
гүлшоғырына топталған. Маусым – тамызда гүлдейді. Дәрілік 
өсімдік ретінде қан тамырларын, демікпе ауруларын емдеуге және 
қара күйе көбелегін жоюға пайдаланылады. 
2. Адыраспан – ақтікендер тұқымдасына жататын көп 
жылдық өсімдіктер туысы, терең тамырлы өсімдік. Сабы мен 
гүлінде уы болады. Ерекше күшті сасық иісті, дәрілік өсімдік. 
Биіктігі 30-80 см аралығында, бірақ көбінде 30 см төңірегінде 
өседі. Тау беткейлерінде, жол бойында, жазық далаларда көктейді. 
Жаз-күз мезгілдерінде жемістейді. Қазақстанда оның үш түрі бар. 
Оңтүстік Еуропа, Батыс және Орталық Азия, Солтүстік Африка 
мен Мексикада 6 түрі кездеседі. Қазақстанның шөл-шөлейтті, 
сортаңды жерлерінде, әсіресе Шу, Іле, Сырдария, Сарысу өзендері 
бойындағы тақырланған жайылымдарда бір түрі – кәдімгі А. (P. 
harmala) өседі. Сабағы бұтақты, салалы тамыры 10 м тереңдікке 
дейін кетеді. Гүлі ақ, сары,бозғылт – сары түсті және ол 1 – 3-тен 
топталып сабақ басында орналасады. Мамыр – шілдеде гүлдейді. 
Жемісі – көп тұқымды қауашақ. Тұқымы ұсақ бозғылт не қара 
түсті болады.Жемісі – ішінде жуандығы 1 сантиметрдей ұрығы 
бар, қоңыр түсті, шар тәріздес қауашақ. 
3. Бақажапырақ - тартар, жолжелкен (лат. Plantago) – 
бақажапырақ тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық 
шөптесін, кейде шала бұта түрінде өсетін өсімдіктер туысы. Жер 
шарының барлық жерінде өседі, 260-қа жуық түрі белгілі. 
Қазақстанның барлық облыстарында таралған 16 түрі бар. Оның 
ішінде үлкен бақажапырақ (P. major), орташа бақажапырақ (P. 
medіa), қандауыр бақажапырақ (P. lanceolata) түрлері көбірек 
тараған. Олар өзен-көл жағалауларында, тарда, шөлді-далалы, 
арамшөп өскен бос жерлерде, жол бойында, құрылыс маңында 
өседі. Сабағының биіктігі 20 – 70 см-дей. Жапырақтары сопақша, 
жалпақ қандауыр пішінді, бүтін жиекті, олар тамыр түбіне 
шоғырланып өседі. Сабақ бойына қарама-қарсы, кейде кезектесіп 
орналасады. Ұсақ гүлдері ақшыл қоңыр, сиректеу ашық көгілдір 
түсті, масақ тәрізді гүлшоғырына топталған. Мамыр – қыркүйек 
айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі – қос ұялы қорапша. Піскен 
кезде жарылып ашылады. Тұқымы мен жапырақ құрамында 

---

174 
гликозид, каротин, фитонцид болады, сондықтан оны медицинада 
пайдаланады. 
4. Бақбақ (лат. Taraxacum) – астралылар тұқымдасына 
жататын көп жылдық, кейде бір не екі жылдық шөптесін 
өсімдіктер. Қазақстанда 59 түрі бар, оның 23-і сирек кездесетін 
эндемик өсімдіктер болып саналады. Ең көп тарағандары: дәрілік 
бақбағы (T. offіcіnale), көксағыз бақбағы (T. kok-saghyz). Олар 
шалғынды, көгалды жерлерде, жол жиегінде, тау бөктерлерінде 
өседі. Биіктігі 4 — 30 см-дей, сабағы қуыс, жапырақсыз, тықыр, 
сүтті шырынды болады. Жапырақтары қауырсын пішіндес, жиегі 
тегіс, тамыр мойнына айнала шоғырланады. Гүлдері қос жынысты, 
сары түсті, тостағанша дөңгеленіп сабақ ұшында орналасады. 
Сәуір — мамыр айларында гүлдейді, мамыр — маусымда жеміс 
береді. Жемісі — дәнек, ол желмен тарайды. Бақбақтың тамыры 
мен сабағы дәрілік мақсатқа қолданылады, сондай-ақ, мал 
азығына, тағамға пайдаланылады 
5. Балдыркөк (лат. Apium) – шатыршагүлділер тұқымдасына 
жататын бір, екі және көп жылдық өсімдіктер туысы. Оның 20-ға 
жуық түрлері Еуропа, Азия, Африка, Америка, Австралияда 
таралған. Теңіздер мен өзендердің жағалауларындағы ылғалды 
топырақта өседі. Иісті Б. (A. graveolens) – қолдан егілетін, суыққа 
төзімді, екі жылдық, көкөністі, хош иісті өсімдік. Тіршілігінің 
бірінші жылында тамыры немесе тамыр жемісі және жертаған 
жапырағы түзіледі. Екінші жылында – сабақтары және ұсақ ақ 
гүлдер шоғыры (күрделі шатыршагүлі) түзіледі. 3 түр тармағы 
белгілі: жапырақты Балдыркөк , сағақты Балдыркөк және тамыр 
жемісті Балдыркөк көшет түрінде егіледі. Қарашірігі мол ылғалды 
саз топырақта жақсы өседі. Орташа өнімдігі 200 – 250 ц/га. 
Балдыркөк жапырақтары аскорбин қышқылына және каротинге 
бай. Тамыр жемісінде 4,3% қант, сондай-ақ калий, кальций 
жәнефосфор тұздары, ал басқа бөліктерінде витаминдер, тиамин, 
рибофлавин, никотин қышқылы және эфир майы бар. Жапырақты 
Балдыркөк, тамыр жемісті Балдыркөктің жапырақтары, сағақтары 
және 
тамыр 
жемістері 
тамақ 
және 
сүрлеу 
(консервілеу)өнеркәсіптерінде, 
эфир 
майы 
– 
дәрі-дәрмек 
өнеркәсіптерінде пайдаланылады 

---

175 
6. Беде (Тrіfolіum) – бұршақтар тұқымдасына жататын көп 
жылдық кейде бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Солт. жарты 
шардыңқоңыржай белдеулерінде, сирек Оңт. Америка мен 
тропиктік Африкада кездесетін 200-ге жуық түрі белгілі. 
Республиканың барлық жерінде, шалғындықтарда, 
ойпаң 
жерлерде, өзен, жол бойларында, тау бөктерлерінде өседі. Жиі 
тараған түрі – қызылбас беде (Т. pratense). Оның биікт. 15 – 50 см-
дей, сабағы жұмыр, тамыры жуан болады. Жапырағы күрделі, 5 – 9 
жапырақшалары бар. Гүліұсақ қызыл, қызғылт, сары не ақ түсті,
домалақ немесе сопақша келген шашақ гүлшоғырға топталған.
Жемісі – бұршақ, оның 1 – 2, кейде 3 – 6 дәні бар. Мамыр – тамыз 
айларында гүлдейді. Б-ні таза күйінде немесе еркек шөппен,
тарғақшөппен қосып себеді. Бұл жағдайда ол мол өнім береді әрі 
мал сүйсініп жейді. Б-нің құрамында протеин, каротин, витамин, 
азотсыз заттар, клетчатка, май, күл және фосфор көп болады, 
жылына 
3 
– 
4 
рет 
орылады. 
Б-нің 
топырақтың 
сортаңданбауына,эрозияға қарсы күресте тигізетін әсері зор, 
сонымен қатар гүлдеген кезінде одан жақсы бал жиналады 
7. Гүлсебет (лат. Coreopsis) – астралылар тұқымдасына 
жататын бір немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. 
Негізінен Орталық, Оңтүстік Америка мен тропиктік Африкада 
және 
Гавайи 
аралдарында 
кездесетін 
120-дай 
түрі 
белгілі.Қазақстанда сәндік өсімдік ретінде өсірілетін 2 түрі 
(бояулық гүлсебет, ірігүлді гүлсебет) бар. Олардың биікт. 25 – 100 
см, сабақтары тік өседі, бұтақты, сырты тықыр. Жапырақтары 
бітік, жоғарғылары тілімденген, сабаққа қарама-қарсы орналасады. 
Гүлдерінің пішіні тіл сияқты, сары, қызғылт, кейде қанық қызыл, 
екі түсті болады. Олар себет гүлшоғырына топталған. Маусым – 
шілде айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымы ұршық тәрізді, 
имек келген, қара қоңыр түсті, бұдыр болады 
8. Ебелек (Ceratocarpus) – алабұта тұқымдасына жататын бір 
жылдық шөптесін өсімдік. Бетпақдалада, Мойынқұмда, Есіл – То-
был, Ертіс өзендері мен Каспий, Арал теңіздері маңында, Зайсанда, 
Балқаш – Алакөл ойысында, шөл, шөлейт аймақтардағы құм, 
құмайт, сор топырақты, қиыршық тасты жерлерде өсетін құм 
Ебелегі (C. Arenarіus) және қалталы Е. (C. Utrіculosus) деген 

---

176 
түрлері бар. Олардың биіктігі 3 – 30 см . Сабағы көп бұтақты 
болғандықтан өсімдік шар тәрізді дөңгелек болып көрінеді. 
Сабағын қалың түк басқан, оның сұрғылт не сарғыш болатыны 
соған байланысты. Жапырағы үш-үштен шоқтанып, кезектесіп ор-
наласады. Гүлі дара жынысты, 2 – 5-тен жапырақ қолтығына 
жиналған. Сәуір – маусым айларында гүлдейді. Жемісі түкті, 
жоғары жағы сүйірлеу, үстіңгі жағында және бүйірінде қылтықты 
екі өскіні болады. Жемісі пісіп жетілгенде түбінен үзіледі де, жел-
мен таралады. Ебелекті төрт түлік мал сүйсініп жейді. 
9. Елекшөп (лат. Juncus) – елекшөптер тұқымдасына жататын 
көп сирек бір жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Екі жарты 
шардың қоңыржай және салқын белдеулерінде, тропиктік және 
субтропиктік аймақтарда кездесетін 250-ден артық түрі белгілі. 
Қазақстанның барлық жерінде кездесетін 24 түрі бар. Көбірек 
тарағаны – қызғылт Елекшөпі (J. erythropodus) бар. Биіктігі 10 – 30 
см, көп сабақты, түбінен бастап бұтақталады. Жапырақтары өте 
жіңішке, бүктемелі келеді, сабағынан екі еседей қысқа, түп жағы 
қызыл не қызғылт сары түсті. Гүлі қоңыр кейде жасыл түсті, олар 
бұтақталған сыпыртқы гүлшоғырына топталған. Маусым – шілде 
айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі – қауашақ. Өсімдіктің 
құрамында 6,4 – 10,3% протеин бар. Оны мал сүйсініп жейді. Е-тің 
кейбір түрінің сабағынан Ежелгі Мысырда хат жазатын таяқша 
жасаған, көптеген түрінің тұқымы медицинада, сабағы ши тоқуға 
пайдаланылады. 
10.  Жалбыз (лат. Mentha) – ерінгүлділер тұқымдасына 
жататын көп жылдық тамырсабақты өсімдік. Қазақстанда жалбыз 
туысының 10 түрі өседі, соның ішінде дәрілік мақсатта бұрышты 
жалбыз қолданылады. Жане де бұл өсімдіктің басқа түрлерінен 
порфюмериялық, 
кондитерлік, 
гигиеналық 
мақсаттарға 
қолданылады. 
Следующий этап анализа – терминологический – позволяет 
выявить концепт по трем составляющим уровням: понятийному, 
отражающему признаковую и дефиниционную структуру 
концепта; образному, фиксирующему когнитивные метафоры, 
поддерживающие концепт в языковом сознании; и ценностному, 
определяемому местом, которое занимает имя концепта в лексико-

---

177 
грамматической системе конкретного языка, куда войдут также его 
этимологические и ассоциативные характеристики. 
Как следует из анализа, фитонимы, которые обладают только 
понятийной структурой, составляют довольно значительную в 
количественном отношении группу: жағалтай, жайлаугүл,