|
G‘ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro
To Navoiydek asir-u benavo bo‘ldum sanga.[2,37]
Bu baytda qo‘llangan “changidin”, “topmadim”, “bo‘ldum”,
“sanga” so‘zlaridan boshqa barchasi arabiy va forsiydir [10,1-,4-,-5-
tomlar, 413,44,149,479]. Kitobxon misralar mag‘zini chaqish uchun
28
lug‘atga murojaat qilishiga to‘g‘ri keladi. Uning ma’nosi quyidagicha:
oshiqlar ma’shuqa yo‘lida qanchalik mashaqqat cheksa ham nolimaydi,
ya’ni navo qilmaydi. Navoiy ham oshiq, shuning uchun hech bir oh-
nolasiz o‘zini yor yo‘lida qurbon qiladi.
Oltin O‘rda va Xuroson adabiy muhiti o‘rtasidagi bunday mushta-
rak jihatlarga ko‘plab duch kelish mumkin. Quyida ulardan ayrimlariga
to‘xtalib o‘tamiz. Mumtoz g‘azaliyotda yorning qoshi, ko‘zi va kiprigi
tasviridan ustalik bilan foydalaniladi. Masalan, Sayfi Saroyi va Navoi-
yda shunday o‘xshash misralar mavjud:
Kirpugining o‘qini jonlar nishon,
Qoshi yosining jahon qurbonidur.[5,136]
(Sayfi Saroyi)
Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin
Ko‘ngluma har birining dard-u balosinmu deyin?! [2]
(Alisher Navoiy)
Sayfi Saroyi bu baytda “kirpug”, “o‘q”, “qosh”, “yoy” so‘zlari
turkona va qolgan yarmi forsiy, arabiy so‘zlardir [10,2-,5-tomlar,
371,189,30]. Navoiyda esa “har”, “dard”, “balo” so‘zlaridan tashqari
barcha so‘zlar turkonadir [10,1-,5-tomlar, 151,505.
Mumtoz g‘azallarda yorning qoshini arabcha “yoy” harfiga hamda
kamonning yoyiga, kiprigini kamon o‘qlariga o‘xshatish keng tarqalgan
edi. Har ikki ijodkor bu tasvir vositalari orqali go‘zal badiiylik yaratish-
gan. Ya’ni bu misralarda keltirilgan “yoy” so‘zini ikki xil ma’noda tu-
shunish mumkin. Birinchisi arab alifbosidagi “yoy” harfi, ikkinchisi
yoy, ya’ni kamon ma’nosida qo‘llanilib, tilda mavjud bo‘lgan imkoni-
yatlardan keng foydalanilgan.
Sayfi Saroyining “Suhayl va Guldursun” hamda Alisher Navoiyn-
ing “Farhod va Shirin” dostonlari qahramonlarining nutqida ma’shuqa
go‘zalligi ta’rifi quyidagicha beriladi:
Til g‘ayratidin tutmon otin!
(“Farhod va Shirin”)[3]
Tilim evrilmas aytmog‘a sifoti(n).
(“Suhayl va Guldursun”)[9, 328]
Navoiy tasvirda foydalangan “g‘ayrat” so‘zi arabiydir. Shuning sa-
babdan bu baytni tushunish biroz qiyinchilik tug‘diradi. G‘ayrat so‘zi
“rashk”, “qizg‘onish”, “ishtiyoq” degan ma’nolarni bildiradi [10,5-
29
tom,429]. Bu baytda tasvirlangan oshiqning ishqi shu darajada kuchliki,
hatto yorning ismini ham tilidan rashk qiladi. Bu uning ishqiga bo‘lgan
sodiqligidan darak beradi.
Sayfi Saroyi esa butunlay turkona jumlada go‘zal badiiylik
yaratadi. Oshiq yorining xislatlarini sanay olmaydi, chunki uning si-
fatini ta’riflashga so‘zlar topilmaydi. Shu bir misradayoq Suhaylning
ishqi naqadar kuchli ekanligini his qilish mumkin. Guldursunning husni
va ishqining ta’rifini shoir shunday bayon etadi:
Emas gul yuzi Guldursundin ortuq,
Aning ko‘nglinda ishq tengizdan ortuq.
(“Suhayl va guldursun”)[9,328]
Sayfi Saroyi bu baytda arabcha “ishq” hamda forscha “gul”
so‘zlaridan foydalanadi [10,1-,2-tomlar,516,261]. Qolgan barchasi
turkiychadir. Shoir Guldursunning husni har qanday guldan ziyoda
ekanligini ta’riflash bilan bir qatorda uning ishqi dengiz kabi ulkan
ekanligini ham tasvirlab beradi. Ya’ni shoir o‘z qahramonini ham ish-
qda, ham go‘zallikda tengsizligi bir baytga singdira oladi.
Navoiy esa Farhodni ta’riflar ekan ishq uning yuzida namoyon
ekanligi hamda uning dardi ko‘nglida makon tutganligi aytib o‘tadi. Bu
orqali shoir qahramonining ishqa tengsizligi go‘zal badiiy vositalar bi-
lan ochib beradi:
Yuzinda ishq asrori yozilg‘on,
Ichinda dard ta’vizi qozilg‘on.
(“Farhod va Shirin”)[3]
Baytda qo‘llangan “ishq”, “asror”, “dard”, “ta’viz” so‘zlari arabiy
va forsiy bo‘lib, turkiyzabon aholi bu misralarni tahlilga tortish uchun
lug‘atga murojaat qilishi kerak bo‘ladi [10,1-tom,110,562].
Xulosa qilib aytganda, Oltin O‘rda va Xuroson adabiyoti turkiy ad-
abiyot bo‘lsa ham ular orasida ma’lum bir farqlanishlar mavjud edi. Bir-
inchidan, Navoiy ham, Sayfi Saroyi ham saroyda ijod qilishgan
bo‘lishiga qaramay ularni qurshab turgan muhit tubdan farq qilardi.
Ya’ni Sayfi Saroyining atrofida turkiy xalqlar istiqomat qilishgan
bo‘lsa, Navoiyning atrofida esa turkiylar bilan qatorda arabiy hamda
foysiyzabon aholi yashar edi. Har ikki ijodkor atrofidagilarga tushunarli
bo‘lgan til uslublaridan foydalanishga harakat qilishgan.
30
Ikkinchidan, Navoiy qofiya talabi bilan arabiy va forsiy so‘zlardan
ko‘p foydalanganligini ham ta’kidlab o‘tadi. Shoir asosan nazmda
qalam tebratgani uchun qofiyadosh so‘zlarga ko‘p murojaat qilgan.
Chunki masnaviy hamda g‘azal uchun qofiya birlamchi unsur hisobla-
nadi. Shu sababdan ham turkiy bilan bir qatorda arabiy hamda forsiy til
boyliklaridan unumli foydalangan. Sayfi Saroyi esa Navoiychalik katta
hajmli asarlar yaratmagan.
Uchinchidan, Oltin O‘rda adabiy muhitida Sayfi Saroyigacha
hamda u bilan bir davrda yaratilgan asarlarning deyarli barchasi turkiy
tilda edi. Xuroson adabiy muhitida esa vaziyat tubdan farq qilardi.
Navoiygacha yashagan va unga zamondosh shoirlar ijodi ham forsiy,
ham turkiy tilda edi.
Adabiyotlar
1.
Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar 2 jildlik. –Toshkent:
Ma’naviyat, 2006.
2.
Odob-axloq kitobi. –Toshkent: Yangi asr avlodi,2015.
3.
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami. 10 jildlik. 1-jild. G‘aroyib
us-sig‘ar. –Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2013.
4.
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami 10 jildlik. 6-jild. Farhod va
Shirin. –Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2013.
5.
Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. –Toshkent 1967.
(P.Shamsiyev).
6.
To‘xliyev B., Abdurahmonova B. Adabiyot (majmua) I kitob. –
Toshkent: Cho‘lpon, 2012.
7.
Nasimxon Rahmonov. O‘zbek adabiyoti tarixi. –Toshkent: Sano-
standart, 2017.
8.
Mahmud Koshg‘ariy. “Devonu lug‘ati-t-turk” (Q.Sodiqov). –
Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2017.
9.
Tursunov U., O‘rinboyev B., Aliyev A. O‘zbek adabiy tili tarixi. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
10. Uch bulbul gulshani. –Toshkent: G‘afur G‘ulom, 1986.
11. O‘zbek tilining izohli lug‘ati 5 jildlik. –Toshkent: O‘zbekiston mil-
liy ensiklopediyasi, 2006-2008.
© Khaydarova Sh., 2019
31
УДК 811.161.1
Do'stlaringiz bilan baham: |
